6. تصحيح روايات محمّد بن اسماعيل
نجّاشى، محمّد بن اسماعيل برمكى را با «وكان ثقة مستقيماً له كتب» ياد كرده است، ۱ و ابن بزيع را نيز چنين گفته: «كان من صالحى هذه الطائفة وثقاتهم، كثير العمل»؛ ۲ امّا اگر بنابر رأى مشهور گفتيم، منظور از محمّد بن اسماعيلِ مذكور در صدر اسناد الكافى، محمّد بن اسماعيل بندقى نيشابورى است، درباره او مطلبى ذكر نشده است و شيخ طوسى او را در رجالش در باب «فى من لم يروعنهم» آورده است. ۳ از سويى ادعاى اجماع بر تصحيح مرويات كلينى از محمّد بن اسماعيل شده است، ۴
لذا براى تصحيح روايات او امورى را ذكر كرده اند:
الف. اعتماد كشّى و كلينى به او و شاگردى او نزد فضل بن شاذان، حُسن حالش را مى رساند. ۵
ب. كلينى، اسناد را براى اتصال سند آورده است، و روايات فضل بن شاذان، مشهور، و كتاب هاى او معروف بوده است، و عدم معرفت حال محمّد بن اسماعيل، ضررى به روايات او نمى زند. ۶
ج. وقوع محمّد بن اسماعيل در اسناد كامل الزيارات، و مبناى سابق محقق خويى ـ مبنى بر وثاقت رجال اين كتاب، روايات او را تصحيح مى كند. ۷
د. نقل فراوان كلينى از او بر مبناى اكثار، دلالت بر وثاقت دارد. ۸
ه. پاكيزگى محتواى احاديث او، مؤيد حُسن حال اوست. ۹
و. اجتناب مشايخ در نقل فراوان از ضعفا، مؤيد عدم ضعف اوست. ۱۰
ز. او از مشايخ اجازه و واسطه بين كلينى و فضل بن شاذان است. ۱۱
با اين توضيح، احاديث روايت شده از محمّد بن اسماعيل يا صحيح است، و يا بنابر برخى مبانى، حسن خوانده مى شود.
1.رجال النجاشى، ج ۲، ص ۲۳۱.
2.رجال النجاشى، ج ۲، ص ۲۱۴.
3.رجال الطوسى، ص ۴۹۶.
4.مشرق الشمسين، ص ۷۴.
5.تنقيح المقال، ج ۳، الفائدة السابعة من خاتمة الكتاب.
6.همان.
7.كامل الزيارات، ص ۲۴، ح ۱، باب ۶.
8.منتقى الجمان، ج ۱، ص ۴۵.
9.همان.
10.تنقيح المقال، ج ۳، ص ۹۸، به نقل از الاستقصاء الاعتبار فى شرح الاستبصار.
11.همان.
