خودش يا شاگردان و اطرافيانش به ميان نيامده، اما با مطالعه شرايط اجتماعى و سياسى آن دوره مى توان حدس هايى در اين باره ابراز داشت. از جمله، شهر رى در دوره كلينى شهرى چند مذهبى با غالبيت اهل سنت بوده ۱ و همانند قم و بغداد جزء مراكز تجمع شيعيان به شمار نمى آمد. از سوى ديگر بغداد از زمان هارون الرشيد به تدريج به مركز علمى مهمى بدل گشته بود كه فرق و مذاهب گوناگون در آن به فعاليت علمى مى پرداختند. ۲ شيعه نيز در منطقه كرخ، تجمع علمى قابل توجهى داشت كه با تسلط آل بويه بر مناطق وسيعى از سرزمين هاى شرقى خلافت عباسى و حمدانيان در شمال عراق، زمينه رشد و شكوفايى بيشترى يافته بود. ۳ علاوه براين، كلينى همانند هر محدث ديگرى علاقه مند بود كه رواياتش را به مجموعه وسيع ترى از شاگردان انتقال داده و در قالب سنتِ اجازه نقل حديث، استمرار و بقاى كتابش را حفظ نمايد. او در همين دو سال كوتاه در كنار راويانى كه در رى تربيت نموده بود، كتاب كافى را به تعداد قابل توجهى از راويان بغدادى انتقال داد. فهرست مهم ترين شاگردان كلينى كه بيشتر آنها بغدادى هستند به شرح زير است:
ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه(د 368ق)، ابوالحسن عبدالكريم بن نصر بزاز تنيسى، ابوغالب احمد بن محمد بن سليمان زرارى، ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم نعمانى، ۴ ابومحمد هارون بن موسى تلعكبرى (د 385ق)، ۵ ابوعبداللّه احمد بن محمد صفوانى، ابوالمفضل محمد بن عبداللّه شيبانى، ابوعبداللّه احمد بن ابى رافع صيمرى، ابوالحسين احمد بن على كوفى، محمد بن محمد بن عصام كلينى، محمد بن على ماجيلويه، على بن احمد بن محمد بن عمران دقاق، على بن احمد بن موسى دقاق،
1.ر.ك: حموى، همان، ج ۳، ص ۱۲۱.
2.براى آگاهى بيشتر ر.ك: دايرة المعارف بزرگ اسلامى، مدخل «بغداد».
3.براى آگاهى بيشتر ر.ك: غفار، همان، ص ۷۱ ـ ۷۷.
4.صاحب كتاب الغيبه و معروف به كاتب كلينى. براى آگاهى بيشتر به مقدمه على اكبر غفارى بر كتاب الغيبه نعمانى مراجعه فرماييد.
5.از مشهورترين شاگردان كلينى و استاد شيخ صدوق و مفيد و طوسى و نجاشى و سيدمرتضى، ر.ك: نورى، همان، ج ۳، ص ۴۷۸.
