مسئله جبر و اختيار به طور مشخص در نيمه دوم قرن اول در انديشه هاى معبد جهنى (د 80 ق) غيلان دمشقى (د پس از 105ق)، جعد بن درهم (د حدود 118ق) و جهم بن صفوان (د 128ق) ۱ و مسئله رابطه ايمان و عمل در قالب منازعاتى بين مرجئه و محكّمه، ۲ شكل گرفته بود. جريان اهل حديث با پاى بندى خردگريزانه نسبت به ظواهر آيات و روايات، ۳ زمينه ساز پيدايش پاره اى اعتقادات كلامى مانند تشبيه و تجسيم بودند كه بعدها پيروان آن، نام حشويه را به خود گرفتند. ۴ موضع استوار ابن حنبل در دفاع از برخى عقايد اهل حديث مانند خلق قرآن در دوره محنت، موجب پيدايش جريانى موسوم به حنبليان در داخل اهل حديث شد كه در مقايسه با برخى شاخص هاى ديگر اين گروه هماند شافعى از بنيادگرايى بيشترى برخوردار بودند. ۵ بنيادگرايى افراطى اهل حديث تا جايى ادامه يافت كه بازگشت اشعرى از اعتزال و تلاش وى براى تحكيم مواضع اهل حديث با استفاده از ابزارهاى دانش كلام به دليل به رسميت شناختن اين دانش كه جماعت اهل حديث احيانا با اصل و اساس آن و نه پاره اى معتقدات كلامى مخالف بودند با اقبال چندانى روبه رو نشده و بلكه درگيرى هاى مديدى در حد تكفير بين اشعريان و جماعت اهل حديث پديد آمد. ۶ جريان اهل رأى در برابر اهل حديث، افزون بر معتزله، شامل حنفيان نيز مى شد. مذهب كلامى ابوحنيفه نيز همانند معتزله، رنگ خردگرايى داشت و البته او برخلاف معتزله كه علاقه چندانى به فقه از خود نشان نمى دادند و احيانا از ريشه با اين دانش مخالف بودند، به نظريه پردازى در فقه نيز پرداخته كه بر مبناى آن مذهبى فقهى نيز به وجود آمد. تأكيد بر راه هاى عقلى در فهم احكام تعبدى فقه چون قياس، به طور
1.براى آگاهى بيشتر ر.ك: سامى نشار، الفكر الفلسفى فى الاسلام، ج ۱، ص ۳۱۴ ـ ۳۷۲.
2.فرقه هاى اهل تحكيم به پيروان جريان حكميت در جنگ صفين گفته مى شود.
3.براى آشنايى بيشتر با جريان اصحاب حديث ر.ك: دايرة المعارف بزرگ اسلامى، اصحاب حديث.
4.براى آگاهى بيشتر ر.ك: سامى نشار، همان، ج ۱، ص ۲۸۵ ـ ۲۸۸.
5.براى آگاهى بيشتر از ديدگاه هاى كلامى ابن حنبل ر.ك: دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ابن حنبل و سامى نشار، همان، ج ۱، ص ۲۴۷ ـ ۲۶۴.
6.براى نمونه ر.ك: كتاب ذم الكلام و اهله انصارى هروى حنبلى.
