طبيعى واكنش اهل حديث را در پى داشت ۱ كه در اين بخش غالب ديدگاه هاى شيعى به رغم التزام برخى از آنها به رويكرد خردگرايى در ابعاد كلامى، در بخش فقه با اين رويكرد به مخالفت برخاسته و با اهل حديث بيشتر همراهى مى كردند، گرچه پاى بندى برخى فقها و گاه متكلمان شيعه نسبت به مشروعيت قياس نيز گزارش شده است. ۲ در كنار اين جريان هاى درون دينى به پاره اى جريان هاى برون دينى با نگاه انتقادى نسبت به اسلام در اين قرن برمى خوريم كه ابن راوندى (د 298ق) نمونه شاخص آن است. ۳ اوج اين حوادث در ميانه دوم قرن سه، يعنى دوره حيات كلينى در حال شكل گيرى بود و وى در زادگاه خود و نيز شهرهاى ديگرى چون بغداد و نيشابور با اين مكاتب و ديدگاه ها روبه رو شده بود. افزون بر اينها همه، انشعاب هاى داخلى شيعه در دوره پايانى عصر حضور و نيز ابهام ها و درگيرى هاى پديد آمده در دوره موسوم به غيبت صغرا برلزوم و اهميت توجه نسبت به اين مسئله نزد هر دانشمند شيعى مى افزود. ۴
3. دوره تدوين متون: قرن سوم، به ويژه در حوزه حديث نگارى، دوره اوج تدوين متون است. پس از تدوين موطأ در نيمه دوم قرن دو به عنوان نخستين جامع حديثى اهل سنت، از آغاز قرن سوم شاهد پيدايش مجموعه وسيعى از جوامع حديثى چون مصنف ها و مسانيد و سنن هستيم كه با ظهور مسند احمد و سپس صحاح بخارى و مسلم و ترمذى به نقطه اوج خود رسيده و در ادامه، سه سنن مهم ديگر از مجموعه موسوم به صحاح شش گانه در دهه هاى پايانى همين قرن عرضه مى شوند. تدوين نخستين تفاسير روايى جامع ۵ نيز با اين قرن ارتباط دارد. تدوين هاى متنوع ديگرى
1.براى نمونه ر.ك: شافعى، الرساله، ص ۴۷۶.
2.براى نمونه ر.ك: صدوق، من لايحضره الفقيه، ج۴، ص۲۷۰ و اشتهاردى، مجموعة فتاوى ابن جنيد، ص ۱۲.
3.در منابع رجالى متقدم شيعه مجموعه منابع متعددى از شيعه در رد عقايد ابن راوندى گزارش شده كه با توجه به وجود برخى اتهامات مبنى بر تأثيرپذيرى شيعه از وى و نسبت برخى عقايد به هشام بن حكم از سوى وى نشان دهنده توجه متكلمان ويژه و زودرس شيعه به ردّ عقايد وى است.
4.براى آگاهى بيشتر از شرايط اين دوره ر.ك: مدرسى طباطبايى، مكتب در فرايند تكامل، ص ۹۱ ـ ۱۴۸.
5.تفسير عبدالرزاق صنعانى كه احتمالاً بخشى از المصنف وى بوده و امروز مستقلاً در سه جلد چاپ شده و تفسير جامع البيان طبرى مورد نظر بوده است.
