3. افزايش مراتب عقل

گفتيم كه از نگاه شارح، نفس ناطقه انسانى، از آن رو كه با عالم ملكوت ارتباط دارد، عقل ناميده مى شود و باز آورديم كه وى اين نفس ناطقه را داراى شش مرحله دانسته بود. اكنون بيفزاييم كه از نگاه وى، افزايش مراتب عقل را به دو گونه مى توان تحليل كرد. امام صادق عليه السلام فرموده: «بالعمل استُخرجَ غور الحكمة و بالحكمة استُخرج غور العقل و بحسن السياسة يكون الأدب الصالح؛ با عقل، به ژرفاى حكمت مى رسند و با حكمت ژرفاى عقل را مى توان فرا چنگ آورد و با نيك تدبيرى، ادب شايسته به دست مى آيد» ^۱ از نگاه وى، اين سخن امام عليه السلام را مى توان بر يكى از اين دو معنا حمل كرد:
يك. بگوييم كه عقل در راه حركت از عالم فرودين به سوى جهان ملكوت و توحيد، منازل فراوان دارد و در هر منزلى، او را نورى است و بصيرتى. آن اندازه كه عقل در هر منزلْ نورانيت كسب مى كند، زمينه را براى گام نهادن او به منازل والاتر فراهم مى سازد. به سخن ژرف تر، هر كمالى كه عقل در هر يك از اين منازل به دست مى آورد، راه را براى آن هموار مى سازد كه استعداد عقل انسانى، از قوّه به فعل تبديل شود و به منزلى بالاتر و كمالى عالى تر دست يابد. بدين سان است كه غور و ژرفاى هر منزل، در گرو رسيدن به غور و ژرفا و كمال منزل پيشين است. ^۲
دو. اين حديث را ناظر به مراتب شش گانه عقل بدانيم، كه پيش از اين گذشت، اگر چنين باشد، آن گاه كه عقل در رتبه عقل هيولايى قرار دارد، با به دست آوردنِ دانش هاى ابتدايى از راه به كارگيرى حواسّ ظاهرى و باطنى خود، به مرتبه عقل بالملكه مى رسد و به همين ترتيب، با به دست آوردن كمالات بيشتر، از هر مرتبه به مرتبه بالاتر ارتقا مى يابد.
از نگاه شارح، آنچه در هنگام افزايش مراتب عقل رخ مى دهد، آن است كه عقل كه داراى دو قوّه نظرى و عملى است، از يك سو به وسيله قوّه نظرى، علوم و كمالات را