8. مفهوم «جهل» از نگاه شارح

مفهوم «جهل» نيز از مفاهيمى است كه همراه با «عقل»، از آن سخن به ميان مى آيد. در احاديث خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله نيز مفهوم جهل را در كنار مفاهيم مرتبط با عقل شناسانده اند و نسبت آن را با عقل بر نموده اند. اُصول الكافى يكى از منابع گران سنگ براى پى بردن به نسبت جهل و عقل است. ملا صالح مازندرانى نيز پس از آن كه در شرح حديث آغازينِ كتاب عقل، به گستردگى، معناى عقل را روشن ساخته است، به آهنگ شرح معناى جهل، چنين مى نگارد:
اكنون كه معناى عقل را شناختى، معناى جهل را نيز به قرينه مقابله، درياب. جهل يا همان نفس است امّا به اعتبار تعلّق آن به بدن و حالت هايى در برابر حالت هاى [ششگانه] عقل دارد؛ زيرا اين تعلّق نفس به بدن و آن حالت ها [ى مخالفِ حالات عقل]، ريشه تيرگى نفس و گرايش آن به بدى هاست. يا [احتمالاً] مراد از جهل، امرى مقابل آن جوهر نورانى است كه با نفس ارتباط مى يابد و چونان روحى پليد، آن را به بدى و زشتى مى خواند. و چه بسا كه آنچه در برخى روايت ها آمده است، اشاره اى به همين معناى دوم عقل و جهل باشد؛ آن جا كه مى فرمايد: «المؤمن مؤيَّد بروح الإيمان؛ ^۱ مؤمن، با روح ايمان پشتيبانى مى شود» و يا اين كه مى فرمايد: «إنّ لكلّ قلبٍ اُذُنين: على أحدهما ملكٌ يهديه و على الآخر شيطانٌ يُضلُّهُ؛ ^۲ هر دلى دو گوش دارد كه بر يكى فرشته اى است كه آن را هدايت مى كند و بر ديگرى شيطانى است كه آن را به گم راهى مى كشاند». ^۳
بنا بر اين، از آن جا كه شارح در معناى عقل، دو احتمال را بيان كرده بود، اكنون براى جهل نيز به قرينه تضاد، دو احتمال را به دست داده است. اگر جهل را به معناى