نقاط اختلاف
قسمت هاى مورد اختلاف اين دو دانشمند گرانقدر، بيش از موارد اتفاق آنهاست؛ بنابراين، به بخشى از آنها بسنده مى كنيم:
1 . ملّا صدرا بين معانى اشتراكى كلمه «عقل» تباين قائل است؛ ^۱ و حال آنكه علّامه، بنابر يك احتمال، معناى دوم را، تكامل يافته معناى اول مى داند ^۲ و مغايرت معناى سوم را با معانى اول و دوم، اعتبارى (حَيْثى) مى شمارد. ^۳ بنابراين، هر يك از اين معانى، به يك بُعد از ابعاد عقل نظر دارد. همچنين ظاهر عبارت علّامه آن است كه مراتب استعداد نفس (معناى چهارم)، به آنچه در ابتدا بيان نموده باز مى گردد. ^۴
شايد بتوان اختلاف عبارات اين دو فرزانه را درباره اتحاد و تعدد معانى عقل به اين صورت بر طرف كرد كه آنها معتقدند وجود خارجى عقل، يكى است، اما كاربردهاى متعددى دارد.
اين كاركردها و معانى از نظر مفهوم، با هم متباين و متفاوت اند، اما همه، كاركردهاى يك عقل به شمار مى آيند. بدين ترتيب، اين اختلاف ظاهرى كه در عبارات آنها ديده مى شود از ميان خواهد رفت. خلاصه اين كه اصرار ملّا صدرا بر اشتراك لفظى و تباين معانى عقل ^۵ ناظر به كاربردهاى متباين آن است و ارجاع معانى عقل به شى ء واحد كه در عبارات علّامه ديده مى شود به «وحدت مصداق خارجى عقل» نظر دارد، چنان كه خود ايشان نيز به اين مطلب اشاره كرده است. ^۶
2 . معناى اول ملّا صدرا و معناى پنجم علّامه ـ چنان كه گذشت شبيه يكديگرند، اما اختلاف اين دو معنا را نيز نبايد ناديده گرفت. علّامه معناى پنجم را تنها «نفس ناطقه انسان مى داند كه به وسيله آن از ساير چهارپايان امتياز داده مى شود». اما ملّا صدرا آن را غريزه اى مى داند كه سبب امتياز انسان از چهار پايان مى گردد و براى پذيرش علوم نظرى و صناعات فكرى آماده مى گردد، كودن و هوشمند در آن برابرند و در خوابيده و بيهوش و غافل نيز يافت مى شود.