اگر پيروان اديان در عقايد خود مى انديشيدند و موانع معرفت ^۱ را از چشمان و عقل خود دور مى ساختند و تحقيق را جايگزين تقليد مى كردند ، هر گونه اختلافى ، از ميان مكتب هاى اعتقادى در جامعه بشر برچيده مى شد و همگان به نظرى مشترك و دينى يگانه ، دست مى يافتند .
از اين رو ، اختلاف ، تنها در جايى است كه دانش خيالى ، جايگزين علم شود و با وجود دانش حقيقى ، زمينه اى براى اختلاف نخواهد بود .

تقليد در عقايد از منظر اسلام

تا اين جا ديدگاه عقل درباره تقليد در مسائل اعتقادى روشن شد و بر ماست كه نظر اسلام را در اين باره جويا شويم كه : آيا اسلام نيز مانند عقل ، تقليد در عقايد را تحريم مى كند ، يا نه؟
نخست بايد يادآورى كنيم كه مسائل اسلامى به دو بخش ، دسته بندى مى شوند : اصول دين و فروع دين .
اصول دين ، عبارت است از : مبادى و پايه هاى عقيدتى ، كه بنيان مسائل فقهى ، سياسى ، اخلاقى ، اجتماعى ، اقتصادى ، فرهنگى و ديگر موضوعات را در اسلام مى سازند ، مانند اعتقاد به : يگانگى خداوند ، عدل ، نبوّت ، امامت و معاد .
فروع دين ، عبارت است از : قوانينى كه اسلام براى تنظيم رابطه انسان با خدا از يك سو و انسان با ديگران از سوى ديگر تشريع كرده است ، مانند : نماز ، روزه ، خمس ، زكات ، حج و . . . .
اسلام ، تقليد در فروع دين را ، نه تنها جايز مى داند ، بلكه آن را واجب ساخته است . مرجع تقليد در فروع دين ، به طور مشخّص ، «پيامبر صلى الله عليه و آله يا امام عليه السلام » و در

آورد و رأى ديگران را فقط وقتى شايسته پذيرش مى داند كه با برهان عقلى به اثبات برسد و تأييد گردد؟

حكم عقل درباره تقليد در اعتقادات

بر پايه تعريف پيش گفته از تقليد ، عقل به هيچ روى ، تقليد در اصول و مبانى عقيدتى را جايز نمى شمرد ؛ زيرا اصول اعتقادى مى بايد يقينى باشند و تقليد ، علم آور نيست .
اين كه اصول عقايد مى بايد يقينى باشند ، ترديدپذير نيست ؛ چراكه عقيده ، مبنا و پايه رفتار است و عقل به هيچ روى ، اجازه نمى دهد كه انسان فعاليت هاى فردى و اجتماعى اش را بر عقايدى بنيان نهد كه خود ، درستى و واقعيتش را نمى داند .
اما اين كه تقليد ، علم آور نيست ، امرى روشن است ؛ چرا كه اگر تقليد ، علم آور بود ، مى بايد تمام مكتب ها و اديان گوناگون در جهان ـ آنچه وجود دارد و آنچه از ميان رفته است ـ علمى ، درست و مطابق با واقعيت باشند .

مقلّد ، داناى خيالى

آرى ، تقليد ، علم آور نيست و نهايت ، آن كه : مقلّد ، خيال مى كند آگاه است . از اين رو ، او در دنياى خيال ، آگاه است ، نه در دنياى واقعيت . به سخن ديگر ، مقلّد ، داناى خيالى است ، نه داناى واقعى . تمامى پيروان اديان مختلف ، عقيده خود را درست و خالى از خطا مى انگارند و چنين برايشان به وهم در مى آيد كه تنها ، عقايد آنان درست و همراه با واقعيت است و اين تخيّل را آگاهىِ يقينى به شمار مى آورند . ^۱