181
مباني شناخت

به اين دليل كه اكثر قريب به اتفاقِ معارف و شناخت هاى انسان از راه چشم و گوش حاصل مى شود و شناخت هايى كه از راه ساير حواس به ذهن منتقل مى شود ، از چند شناخت بسيار اندك و محدود تجاوز نمى كند . شما هم اكنون مى توانيد به بايگانى ذهن خود مراجعه كنيد و معلوماتى را كه از راه چشم و گوش به اين بايگانى وارد شده ، با شناخت هايى كه از طريق ساير حواس به دست آمده است مقايسه كنيد؛ خواهيد ديد كه معلومات سمعى و بصرى ، قابل شماره نيست ، در حالى كه معلومات ساير حواس ، محدود مى شود به شناخت چند مزه و چند بو و شناخت سرما و گرما و نرمى و زبرى .
سومين نكته در آيه مورد بحث ، تقدم ذكر حسّ شنوايى بر حسّ بينايى است . راستى چرا فرموده است : «جعل لكم السمع و الأبصار» و نفرمود : «جعل لكم البصر و الأسماع»؟
اين تقدم ، احتمالاً از آن جهت است كه نقش حس شنوايى در شناخت بيش از نقش حس بينايى است . و به همين دليل ، ممكن است كه كسى فاقد بينايى باشد و به مرتبه والايى از علم و دانش برسد ، كما اين كه در ميان فلاسفه و دانشمندان بزرگ جهان ، افراد بسيارى يافت مى شوند كه كور بوده اند؛ ولى كسى را نمى توان يافت كه مادرزاد كر باشد و دانشمند شود . اين ، نشان مى دهد كه نقش حس شنوايى در توليد شناخت بيش از حس بينايى است .
علاوه بر آيه 78 سوره نحل كه در آن ، منبع عقل به عنوان يكى از منابع شناخت مطرح شده است و شرح آن گذشت ، دو دسته ديگر از آيات و احاديث اسلامى ، منبع بودن عقل براى شناخت را تأييد مى كند :
دسته اوّل ، آيات و احاديثى كه مردم را به تعقل ، تدبر ، تفكر و تفقُّه دعوت مى كند . اين آيات و احاديث دلالت بر اين دارد كه در وجود انسان جايگاهى براى انديشه كردن و شناخت حقايق وجود دارد و اين منبع از ديدگاه اسلام


مباني شناخت
180

شناخت هاى حسى ، و فؤاد ابزار شناخت هاى عقلى است . بنا بر اين ، از ديدگاه قرآن كريم ، حس و عقل ، هر دو ، در شناخت حقايق هستى نقشى بنيادى دارند .
آيه مذكور دو مطلب اساسى را در مورد شناخت شناسى مطرح كرده است : يكى اين كه انسان پيش از تولد هيچ يك از شناخت هاى حصولىِ پس از تولد را ندارد .
دومين مسئله اى كه در آيه مورد بحث مطرح شده است ، مسئله ابزار شناخت است كه تحت عنوان «سمع» و «اَبصار» و «افئده» آمده است .
«سمع» به معناى گوش ، و «ابصار» جمع «بصر» به معناى چشم ها ، و «افئده» جمع «فواد» به معناى مركز تفكر و انديشه است .
بنا بر اين ، از ديدگاه قرآن كريم ، هم حس و هم عقل در كسب معلومات و شناخت هاى انسان نقش بنيادى و تعيين كننده دارند .
در اين جا تذكر چند نكته ضرورى است .
نكته اول در مورد معناى كلمه «فؤاد» است . در المنجد كلمه «فؤاد» چنين معنا شده است :
الفؤاد ، جمع أفئدة: القلب ، و ربما اُطلق على العقل.۱فؤاد جمع آن افئده ، به معناى قلب است و در برخى از موارد به معناى عقل مى آيد.
بنا بر اين كلمه فؤاد ، هم در معناى قلب به كار مى رود و هم در معناى عقل . نكته قابل توجه اين است كه در آيه مورد بحث (آيه 78 سوره نحل) به قرينه صدر آيه «لَا تَعْلَمُونَ شَيْئا» كلمه فؤاد در مورد مركز تعقل و تعلم به كار رفته است .
نكته دوم اين كه قرآن كريم در آيه مذكور تنها دو حس از حواس پنجگانه را نام برده است و اشاره اى به نقش ساير حواس در معلومات انسان نكرده است ؛

1.المنجد في اللغة : ص ۵۶۶ .

  • نام منبع :
    مباني شناخت
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1388
    نوبت چاپ :
    دوم
تعداد بازدید : 491986
صفحه از 484
پرینت  ارسال به