نخستين معناى قلب در قرآن ، مترادف با معناى «عقل» است ؛ يعنى مركز تعقل و فكر و انديشه ، مانند :
«إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَذِكْرَى لِمَن كَانَ لَهُ قَلْبٌ . ¹
به راستى كه در آنچه ذكر شد ، يادآورى است براى كسى كه داراى عقل و انديشه باشد» .
امام كاظم عليه السلام ، نيز كلمه «قلب» در اين آيه را به «عقل» تفسير نموده اند . ²
دومين معناى قلب در قرآن كريم ، همان معنايى است كه در مبحث شناخت شناسى از اين كلمه قصد مى شود ، يعنى مركز شناخت هاى غير حسّى و غير عقلى ، مانند :
«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ * عَلَى قَلْبِكَ . ³
قرآن را جبرئيل امين بر «قلب» تو نازل كرد» .
قرآن ، بر مركز تفكّر و تدبّر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل نشده است ؛ يعنى پيامبر صلى الله عليه و آله به وسيله تعقّل و تفكّر به قرآن نرسيده و با نيروى عقل ، حقايق قرآنى را تحصيل نكرده است ؛ بلكه مركز شناخت هاى غير حسّى و غير عقلىِ آن حضرت ، اين حقايق را از فرشته وحى ، دريافت كرده است .
استاد شهيد مرتضى مطهرى در اين باره مى فرمايد :
قرآن ، آن جا كه از وحى سخن مى گويد ، هيچ سخنى از عقل به ميان نمى آورد ؛ بلكه تنها سر و كارش با قلب پيامبر است . معناى اين سخن آن است كه قرآن به نيروى عقل و با استدلال عقلانى براى پيامبر حاصل نگرديد ، بلكه اين قلب پيغمبر بود كه به حالتى غير قابل تصور براى ما رسيد و در آن حالت ، استعداد

معتبر است .
دسته دوم ، آيات و احاديثى كه اصول يا فروع دين را به صورت برهانى و استدلالى مطرح كرده است . اين آيات و احاديث نيز منبع بودن عقل را براى شناخت و اعتبار آن را تأييد مى كند . و چون اين آيات و احاديث بسيار است و مطرح كردن آنها در اين جا ضرورتى ندارد ، از نقل و شرح آنها صرف نظر مى كنيم . علاقه مندان مى توانند در اين زمينه به جلدهاى نهم و دهم بحار الأنوار (110 جلدى) مراجعه نمايند .

شناخت هاى قلبى در قرآن

تا اين جا نقش حس و عقل را در زمينه شناخت ، از نظر قرآن كريم ، اجمالا توضيح داديم . اكنون مى خواهيم نقش قلب را در توليد شناخت هاى قلبى ، از ديدگاه اين كتاب آسمانى و احاديث اسلامى ، مورد بررسى قرار دهيم . به اين منظور ، ابتدا بايد ديد كلمه قلب در قرآن در چه معنايى به كار رفته است .
پيش تر توضيح داده شد كه واژه قلب سه معنا دارد : تلمبه خانه خون ، مركز فكر و انديشه ، مركز شناخت هاى غير عقلى و غير حسى؛ و اين كه در مباحث شناخت شناسى هرگاه قلب به عنوان يكى از منابع شناخت در كنار منبع عقل مطرح شود ، مقصود از آن ، معناى سوم ، يعنى مركز شناخت هاى غير عقلى و غير حسى است .

معناى قلب در قرآن

با مطالعه و بررسى دقيق مواردى كه قرآن كريم كلمه قلب را به كار برده است ، مشخص مى شود كه قرآن اين كلمه را در معناى اول يعنى تلمبه خانه خون ، هرگز به كار نبرده است ، بلكه گاهى در معناى دوم و گاه در معناى سوم و گاه در معنايى اعم از معناى دوم و سوم ، استعمال كرده است .