شناخت هاى قلبى از ديدگاه احاديث اسلامى

آنچه تا كنون در اين بحث مطرح شد ، درباره معانى قلب در قرآن كريم بود ، و در ضمن مشخص گرديد كه دومين معناى قلب در قرآن همان چيزى است كه در مبحث شناخت شناسى به عنوان شناخت قلبى مطرح مى شود ، و قرآن تأييد مى كند كه در وجود انسان منبع و مركزى است كه انسان از طريق آن مى تواند به شناخت هايى برسد كه از طريق حس و عقل ممكن نيست .
احاديث اسلامى ، آنچه را كه قرآن درباره شناخت هاى قلبى مطرح كرده است ، به طور كاملاً صريح و روشن ، تفسير نموده است . از ديدگاه احاديث اسلامى ، قلب انسان مانند جسم او داراى حواس است كه از طريق اين حواس مى تواند چيزهايى را ادراك كند كه از طريق حواسّ ظاهر و از طريق عقل نمى تواند ؛ اما انسان در صورتى مى تواند از حواسّ قلبى خود استفاده كند كه شرايط استفاده از اين حواس را فراهم و موانع آن را مرتفع سازد .
در كتاب ميزان الحكمة در واژه «قلب» ، دو باب مستقل در مورد حواسّ قلب گشوده شده است : يكى باب 3390 با عنوان «عَينُ القلب» يعنى چشم دل ، و ديگرى باب 3391 با عنوان «اُذُن القلب» يعنى گوش دل . در اين دو باب ، شانزده حديث از طريق شيعه و اهل سنّت ، درباره حواسّ باطنى قلب ، ذكر شده است و اين ، علاوه بر ساير احاديثى است كه در ساير ابواب اين كتاب بر اين معنا دلالت مى كند و در ذيل باب 3390 به آنها اشاره شده است .
ما از مجموع اين احاديث فقط دو نمونه را اين جا مى آوريم و كسانى كه مايل باشند همه آن احاديث را ملاحظه كنند ، مى توانند به ابوابى كه اشاره شد ، مراجعه نمايند .

پرداخته اند و هر يك تا حدودى به كشف رازهاى آن موفق شده اند ؛ اما شايد عرفا در اين زمينه موفق تر از ديگران بوده اند. آنچه را قرآن دل مى نامد عبارت است از واقعيت خود آن دريا كه همه آنچه را كه ما روح ظاهر مى ناميم ، رشته ها و رودهايى است كه به اين دريا مى پيوندد. حتى خود عقل نيز يكى از رودهايى است كه به اين دريا متصل مى شود. ^۱
امير المؤمنين عليه السلام در سخنى بسيار دقيق و لطيف رابطه آن رود را با اين دريا چنين تبيين مى فرمايد :
القَلبُ مُصحَفُ الفِكرِ.^۲قلب محل بايگانى محصولات فكر و انديشه است.
و در سخنى ديگر رابطه دريچه هاى شناخت هاى حسى را با چشمه اصلى معرفت اين طور توضيح مى دهند :
القَلبُ يَنبُوعُ الحِكمَةِ ، وَ الاُذُنُ مَغِيضُها.^۳
«ينبوع» به معناى چشمه و «مغيض» به معناى محلى است كه آب در آن جمع مى شود و در زمين فرو مى رود . بنا بر اين معناى حديث اين است :
«قلب» چشمه جوشان حكمت و گوش (حس شنوايى) محل و مدخلى است كه چشمه قلب از آن تغذيه مى شود .
در حديث ديگرى از امام نقل شده است كه :
العُيونُ طَلائِعُ القُلُوبِ.^۴ديده ها جاسوسان قلب هايند.
يعنى حس بينايى ابزارى است براى قلب ، و قلب به وسيله آن اطلاعات لازم را كسب مى كند .