عقيدتى نيز ، به نوبه خود ، در تشديد ظلم عملى مؤثر است . ظلم عقيدتى ، بى راهه را راه پنداشتن است و ظلم عملى در بى راهه رفتن . رهروى كه بى راهه را راه مى پندارد ، هر چه جلوتر برود ، گمراه تر و از مقصد دورتر مى شود .
نكته دوم ، اين كه در زمينه مانعيّتِ ظلم عملى از شناخت ، عمده ، ظلم اجتماعى و تجاوز به حقوق ديگران است ؛ زيرا همان طور كه توضيح داده شد ، ملاك مانعيّتِ ظلم از شناخت ، طغيان هوس در شخص ظالم است كه نمى گذارد نيروى ادراك او حقيقت را آن چنان كه هست دريابد ، و طغيان هوس در ظلم اجتماعى قابل مقايسه با ظلم فردى نيست .

2 . كفر

كفر در لغت

در كتاب مفردات الفاظ القرآن لغت «كفر» اين طور معنا شده است :
الكفر فى اللغةِ سترُ الشى ءِ ، ووُصِفَ الليلُ بالكافِرِ لِسترِه الأشخاصَ ، والزارعُ لسترِه البذرَ فى الأرض .^۱كفر در لغت عبارت است از پنهان كردن چيزى ؛ و اين كه به شب كافر گفته مى شود براى آن است كه اشخاص را در تاريكى خود مى پوشاند ؛ و نيز به كشاورز كافر گفته مى شود بِدان جهت كه دانه را در زمين پنهان مى كند .
ابن اثير نيز در النهاية كفر را اين گونه معنا مى كند :
اصلُ الكفرِ تَغْطِيةُ الشَّى ءِ تغطيةً تَستهلِكُه .^۲ريشه لغوى كفر عبارت از پوشانيدن چيزى است به گونه اى كه آن را فرا بگيرد .

اجتماعى و يا مطلق ظلم عملى؟
آنچه از قرآن و احاديث اسلامى در پاسخ به اين پرسش ها استنباط مى شود اين است كه مطلق ظلمِ عملى اعم از ظلم فردى و اجتماعى ، مانع شناخت و موجب ظلم عقيدتى است . آياتى كه بر اين مدعا دلالت دارند عبارت اند از :
1 . آيه چهاردهم سوره مطففين : «كَلَا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم مَّا كَانُواْ يَكْسِبُونَ» كه قبلاً نيز مطرح شد و در آن تصريح شده است كه كردار ناشايسته انسان كه همان ظلم عملى است ، حجاب دل و موجب تيره شدن آينه عقل و بالمآل مانع شناخت خداست .
2 . آيه بيست و هفتم سوره ابراهيم : «وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّــلِمِينَ» كه به روشنى دلالت دارد بر اين كه ظلم عملى موجب گمراهى انديشه و ظلم عقيدتى است .
3 . آيه سى و سوم سوره انعام :
«وَلَـكِنَّ الظَّلِمِينَ بِئايَتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ .
ولى ظالمان ، آيات خدا را انكار مى كنند» .
4 . آيه چهل و نهم سوره عنكبوت :
«وَ مَا يَجْحَدُ بِئايَتِنَآ إِلَا الظَّلِمُونَ .
آيات ما را جز افراد ظالم انكار نمى كنند» .
اين دو آيه نيز به وضوح دلالت دارند براين كه انكار آيات خدا ، كه ظلم عقيدتى است ، نتيجه ظلمِ عملى است .
بالجمله ، آيات و احاديثى كه گمراهى انديشه و ظلمِ عقيدتى را معلول ظلمِ عملى مى دانند ، بسيارند كه در اين جا مجال ذكر آنها نيست و مشروح اين بحث در مبحث «موانع شناخت خدا» خواهد آمد .
در پايان اين بحث توجّه به دو نكته ضرورى است :
نكته اوّل ، اين كه همان طور كه ظلمِ عملى ، موجب ظلم عقيدتى است ، ظلم