نمى كند ، سه صفت از اين صفات را به كار برده است :
يك بار مى فرمايد :
«وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَـفِرُونَ .^۱
آنان كه براساس موازين الهى حكم نمى كنند كافرند» .
بار ديگر مى فرمايد :
«وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّلِمُونَ .^۲
آنان كه براساس موازين الهى حكم نمى كنند ظالم اند» .
و بار سوم مى فرمايد :
«وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَـسِقُونَ .^۳
آنان كه براساس موازين الهى حكم نمى كنند فاسق اند» .
آيات فوق حاكى از آن اند كه اين عناوين ، از نظر مصداق ، با يكديگر پيوسته و همراه اند ، هر چند كه از نظر مفهوم ، تفاوت هايى منطقى دارند .

مادرِ همه رذائل!

نكته قابل توجه در مورد مفاهيم امورى كه به عنوان موانع شناخت مطرح شد ، اين است كه مفهوم ظلم از ساير مفاهيم گسترده تر است ، زيرا همان طور كه قبلاً توضيح داده شد ، ظلم عبارت از رعايت نكردن جايگاه واقعى امور است . هر چيز اگر در جاى واقعى خود قرار گرفت عدل و اگر قرار نگرفت ظلم است . حق كارگر ، اگر در جيب كارگر قرار گرفت عدل است ، و اگر به جيب كارفرما رفت مى شود ظلم . دست آدمى اگر براى دستگيرى از مظلوم و يا جلوگيرى از ظالم به

اسراف ، چنان كه قبلاً توضيح داده شد ، تجاوز از مرز اعتدال است . كسى كه جايگاه واقعى امور را رعايت نمى كند ، از مرز اعتدال تجاوز كرده است . بنا بر اين ، ظالم مسرف نيز هست . ظالم نمى تواند اسرافكار نباشد؛ ظلم ، ظالم را به اسراف وا مى دارد . ظالم نمى تواند در مرز اعتدال بماند و از حد و حق خود تجاوز نكند . مسرف نيز نمى تواند ظالم نباشد؛ اسراف ، مسرف را به ظلم و تعدى به حقوق ديگران وادار مى كند .
رعايت نكردن جايگاه واقعى امور ، ملازم با فسق نيز هست ؛ زيرا فسق ، همان طور كه توضيح داده شد ، خارج شدن از راهى است كه عقل آن را صحيح و درست مى داند . كسى كه جايگاه واقعى امور را رعايت نمى كند ، به طور طبيعى ، از راهى كه عقل آن را درست مى داند خارج مى شود . بنا بر اين ، ظالم فاسق نيز هست . ظالم نمى تواند فاسق نباشد ؛ ظلم ظالم را به فسق وادار مى كند . فاسق نيز نمى تواند ظالم نباشد؛ خارج شدن و انحراف از مسير حق ، انسان را به ظلم و تعدى وا مى دارد .
و بالاخره همه امورى كه به عنوان موانع شناخت از ديدگاه قرآن كريم مطرح شد ، به همين ترتيب با يكديگر تلازم دارند و هر يك بُعدى از ابعادِ شخصيتِ آلوده و منحط و محجوب كسى است كه هوس بر او چيره گرديده ، آينه عقل و قلبش زنگار گرفته است . چنين كسى ، از آن جهت كه هوس ، او را به ستم وادار مى كند ظالم است ، و از آن رو كه به پنهان كردن حقيقت وادارش مى سازد كافر است ، و به سبب اين كه از مرز اعتدال خارجش مى كند مسرف است ، و چون از راه تكامل منحرفش مى نمايد فاسق است . همه اين اوصاف ، بيانگر باطن آلوده فردى است كه به يك اعتبار به او ظالم گفته مى شود و به اعتبار ديگر كافر ، و به اعتبارى مسرف و يا فاسق .
لذا قرآن كريم در مورد كسى كه براساس موازين الهى قضاوت و حكومت