چهار . تفكر و تدبّر در احاديث

گاه توجّه به مورد صدور حديث ، باعث مى شود كه تنها از دريچه مورد صدور ، به حديث نگريسته شود. در نتيجه، مفهوم حديثْ محدود مى شود و اين، موجب شكوفايى فكر و انديشه مى گردد.

ب . احاديث داراى مورد صدور خاص

امامان معصوم عليهم السلام ، گاه به صورت مستقيم با مردم در ارتباط بودند ، مانند گفتگوهاى عادى، پاسخ به درخواست ها و شكايت ها ، و گاه به صورت غير مستقيم ، با مردم ارتباط برقرار مى كردند، مانند ارسال پيام ها و... . بر اين اساس مى توان موضوعات مورد صدور احاديث را نسبت به اين دو دسته از احاديث (شفاهى ـ مكتوب) ، تقسيم بندى كرد .

يك . موضوعات موارد صدور احاديث شفاهى

احاديث شفاهى نيز دو دسته هستند:
احاديث شفاهى متقابل : يعنى بين افراد و معصوم عليه السلام ، گفتگوى دو طرفه صورت مى گرفته كه شامل سؤال ها، مجادله ها، درخواست ها، شكايت ها و عرضه ها مى شود ؛
احاديث شفاهى واحد : يعنى به مناسبتى ، تنها معصومان عليهم السلام ، به ايراد سخن
مى پرداختند ، مانند : اشاره ها، جريان ها، قضاوت ها و خطبه ها .

احاديث شفاهى متقابل

ـ سؤال ها . در بين موارد صدور احاديث الكافى، بيشترين تعداد را سؤال ها دربر مى گيرند. اين سؤال ها ، در زمينه هاى مختلف و به صورت هاى گوناگون مطرح شده اند . مانند : سؤال براى رفع شبهه، يادگيرى و... . براى نمونه، يك حديث نقل مى شود : سعيد اعرج ، مى گويد : به امام صادق عليه السلام عرض كردم : من روزى را كه در آن شك بود (كه روز آخر شعبان است يا روز اول رمضان) ، روزه گرفتم. سپس مشخص شد جزء ماه رمضان بوده است. آيا آن را قضا نمايم؟ امام فرمود : «نه ، آن روزى بوده كه تو موفّق به آن شدى» . با دقّت در اين حديث ، معلوم مى شود كه بدون آگاهى از مورد صدورش ، كلام امام عليه السلام مجمل است و مشخص نيست كه چه روزى مدّ نظر امام بوده است .
ـ مجادله ها . يكى ديگر از موضوعاتى كه در موارد احاديث شفاهى متقابل به آنها اشاره شده است ، مجادله هايى است كه بين افراد مختلف (بخصوص افرادى از اديان و فرق ديگر) و معصومان عليهم السلام صورت گرفته است . مانند اين نمونه : عبد اللّه بن سنان ، از پدرش نقل مى كند كه گفت : نزد امام باقر عليه السلام حاضر شدم . سپس مردى از خوارج بر او وارد شد و گفت : اى اباجعفر! چه چيزى را مى پرستى؟ فرمود : «خداوند متعال را» . گفت : آيا او را ديده اى؟ فرمود : «ديدگان ، او را با بينايى چشم نمى بينند ؛ امّا دل ها ، آن را با حقيقت ايمان ديده اند ... » .
آنچه درباره موارد صدور اين دسته احاديث ، قابل تأمّل است ، اين است كه : اولاً ، راويان ، در مجادله ها ، سخنان طرفين را نقل مى كردند ؛ ثانيا ، نام مجادله كننده ها و حتّى بعضى از ويژگى هاى آنان و اين كه جزء كدام گروه و فرقه هستند ، ذكر شده است ؛ ثالثا ، فهميده مى شود كه امامان، با توجّه به شناختى كه از مجادله كننده ها داشتند ، آنها را دفع نمى كردند ؛ بلكه از فرصت استفاده مى كردند تا حقيقت را برايشان روشن كنند .
ـ درخواست ها . نوع ديگر از موضوعات موارد صدور احاديث متقابل ، درخواست هايى هستند كه افراد مختلف در باره با موضوعات متفاوت ، خدمت معصومان عليهم السلام مطرح مى كردند و ايشان به تناسب ، قبول يا ردّ و يا تصحيح نمى نمودند . مانند اين روايت : محمّد بن زيد طبرى مى گويد : گروهى از خراسان نزد امام رضا عليه السلام آمدند و تقاضا كردند كه آنان را از پرداخت خمس معاف كند . امام عليه السلام فرمود : «اين چه حيله اى است؟ با زبان خود به ما اظهار دوستى صادقانه مى كنيد و حقّى را كه خداوند آن را براى ما و ما را براى آن قرار داده و آن خمس است ، از ما دريغ مى داريد! نمى كنيم ، نمى كنيم! هيچ يك از شما را معاف نمى كنيم!» .
ـ شكايت ها . يكى ديگر از موضوعاتى كه از موارد صدور احاديث شفاهى متقابل است ، شكايت هايى هستند كه افراد مختلف در زمينه هاى گوناگون ، نزد معصومان عليهم السلام بيان كرده اند و ايشان به نيكى، مشكلاتشان را حل كرده اند . مانند اين روايت : عبّاس ناقد مى گويد : آنچه داشتم ، از دست دادم و شركاى من از من جدا شدند . از آن به امام عسكرى عليه السلام شكايت كردم . به من فرمود : «نماز ظهر و عصر را با هم بخوان تا به آنچه دوست دارى ، برسى ،»
ـ عرضه ها . مطالبى كه افراد، خدمت معصومان عليهم السلام مى آوردند ، به صورت هاى مختلفى عرضه مى شده است . گاه شخصى مطلبى را خدمت امام عليه السلام بيان مى كرد و به دنبال آن ، امام، كلام خويش را بيان نموده است . گاه آيه اى خدمت امام عليه السلام نقل مى شد و امام ، سخن خويش را بيان مى فرمود . گاهى نيز آياتى خدمت آنان قرائت مى شد و ايشان به تصحيح قرائت آنها مى پرداخت . گاه روايتى به صورت خبرى نزد امام عليه السلام نقل مى شد و وى آن را به صورت مستقيم يا غيرمستقيم ، تصديق يا تكذيب مى نمود و اگر لازم بود، توضيحاتى بر آن مى افزود . گاه حديثى به امام عليه السلام عرضه مى شد و درباره آن، سؤالى مطرح مى شد . گاهى اوقات نيز در حين وقوع جريان يا سؤالى ، حديث به امام عرضه مى شد . بعضى موارد نيز ، مكتوبات و مجموعه هاى حديثى توسط صحابه خدمت امامان عليهم السلام عرضه مى شد و ايشان نظر خود را بيان مى فرمودند .