شرح از «مرآة العقول»

قول امام كاظم عليه السلام كه فرمود : «إنّما منظره» ، مصدر ميمى است به معناى نظر او و علم او و احاطه او . يا به اين معناست كه هر آنچه او به آن مى نگرد ، در نزديك و دور بودن ، يكسان است. يا اين كه اطّلاع او از اشياى نزديك و دور ، تفاوتى ندارد؛ چرا كه دور و نزديك بودن درباره موجودات داراى مكان ، به نسبت امثال خود آنهاست ، نه خداى سبحان كه مكانى ندارد ؛ چون اگر مكان داشت ، موجب نياز او به مكان مى شد ، در حالى كه او به چيزى احتياج ندارد و همه چيز به او احتياج دارد.
«الطول» ، به معناى فضل و بخشش است.
اين قول امام عليه السلام كه : «فإنّما يقول ذلك...» ، به معناى نزول مكانى است كه تنها در موجودى قابل تصوّر است كه داراى مكان باشد و هر متميّزى ، اندازه دارد و هر متقدّرى ، متّصف به نقص است نسبت به آنچه زيادتر از اوست، يا اين كه فى نفسه، قابليت زيادت و نقصان دارد كه منافات با وجوب ذاتى دارد؛ زيرا مستلزم تجزيه و تقسيم است و اين دو ، لازمه امكان هستند، نه وجوب. همچنين ، هر متحرّكى، احتياج به كسى دارد كه او را حركت دهد يا به وسيله او حركت كند. نيز متحرّك ، يا جسم است يا متعلّق به جسم ، و جسم متحرّك، به ناچار، نياز به محرّك دارد ـ براى اين كه جسميتش ]به تنهايى،] حركت ندارد ـ و اگر متعلّق به جسم باشد ، به ناچار براى تحرّكش نياز به جسمى دارد كه او را حركت دهد . حالْ آن كه خداى سبحان ، منزّه است از احتياج به متحرّكى براى حركت، و از مغيّرى براى تغيير ، و از تعلّق به جسمى كه به وسيله آن حركت كند.
نيز احتمال دارد منظور از اوّلى ، حركت جبرى باشد و از دومى ، آنچه كه شامل حركت ارادى و طبيعى مى شود؛ چون مراد از كسى كه به وسيله آن حركت كند ، مى تواند از طبيعت باشد و يا از نفس.
اين سخن امام كاظم عليه السلام : «مِن أن يقفوا» ، از مادّه «وقف، يقف» است؛ يعنى: اين كه بايستيد در توصيف او و صفت شمردن براى او ، بر حدّ معيّنى كه او را به نقص يا زيادى ، محدود كند . نيز ممكن است از «قفا، يقفوا» باشد؛ يعنى: بررسى كنيد در بحث از صفاتش؛ بررسى بر حدّى كه او را به زيادى يا نقص محدود كند.
عبارت «حين تقومُ» ، يا به معناى عبادت و تهجّد است و يا كارهاى خير و يا همه كارها .
عبارت «و تقلّبك فى الساجدين» ، به معناى عبوديت و حركاتت در بين نمازگزاران است همراه با قيام و قعود و ركوع و سجود. «توكّل على...» ، يعنى: توكّل كن به او در همه امورت ، در حالى كه شناخت دارى به اين كه او به همه احوال تو در همه اوقات ، آگاه است . و يا به اين معناست كه در توصيف صفاتش ، به او توكّل كن و در باره صفتش آنچه را بگو كه او خود را به آن وصف كرده است و در توصيفش ، به آنچه گمان و ظنّ خودت بر آن مى رود ، اعتماد نكن.