ج . معرّفى نسخه

از اين كتاب ارزشمند ، نسخه هاى متعدّدى در كتاب خانه هاى عمومى و خصوصى وجود دارد ، گرچه برخى از اين نسخه ها كامل نيستند . از جمله نسخه هاى نفيس در دسترس از اين شرح ، نسخه موجود در كتاب خانه شخصى مرحوم علّامه سيد على قزوينى (م 1298 ق) ، صاحب حاشيه بر قوانين الاُصول ، در قزوين است كه نزد بازماندگان مكرّم آن مرحوم ، نگهدارى مى شود .
اين نسخه ، از امتيازات ويژه اى برخوردار است ، از جمله اين كه در حضور مؤلّف ، دوبار با نسخه اصلى ، مقابله و تصحيح شده است كه اوّلين مقابله ها در تاريخ 25 جمادى الآخر سال 1083 ق ، صورت گرفته است ، چنانچه در هامش آخر كتاب «التوحيد» چنين آورده شده است :
قوبل بقراءة أكثره بنسخة الأصل ـ أم النسخ ـ فى مجالس آخرها ، الخامس و العشرون من جمادى الآخره ، سنة 1083 ه ، وهو من كتب ولدى «محمّد مهدى» وفّقه لفهمه والعمل بما فيه .
لازم به يادآورى است كه مقابله دوم را نيز «محمّد مهدى» (فرزند كسى كه مقابله اوّل را انجام داده) در سال 1084 ق ، انجام داده است . همچنين او در اين نسخه ، حواشى بسيار عالمانه اى دارد كه بيشتر به نكات تفسيرى پرداخته است و با مهر «المهدى من اهتديت» ، مشخص شده اند . كه از نوشته هاى او پيداست كه از معاصران فيض كاشانى و از شاگردان ملّا خليل است . وى در پايان آخرين حاشيه خود بر كتاب «التوحيد» ، چنين مى نويسد :
ثمّ قوبل ثانيا سماعا مع اُمّ النسخ من قوله : «نحن نرزقكم» إلخ فى حديث «هشام» إلى الحديث «العشرين» من الباب الأوّل و من الحديث «الثامن» من الباب الثالث إلى آخر الكتاب بحضور مصنّفه ـ دام ظلّه ـ و سماعه و من الباب الرابع إلى هنا فى غيبته و كان ذلك فى مجالس آخرها يوم الخميس اليوم الثامن من العشر الأوّل من الشهر الحادى عشر من السنة الرابعة من العشر التاسع من المئة الاُولى من الألف الثانى من الهجرة النبويّة و صلّى اللّه على محمّد و آله أجمعين» كتبه العبد سنة 1084 .
وى بنا بر احتمال بسيار قوى ، فرزند على اصغر بن محمّد يوسف قزوينى است كه خود ، عالمى فاضل و محقّقى ماهر است و داراى تأليفات فراوانى از جمله ، شرح بر كتاب المُجمل ملّا خليل قزوينى و حواشى بر الشافى ملّا خليل قزوينى است كه اين نسخه ، مبناى اصلى اين پژوهش قرار گرفته و به عنوان نسخه اصل ، معرّفى شده است .
از جمله ويژگى ديگر آن ، حاشيه هاى عالمانه اى است كه بر اين نسخه ديده مى شود . از قبيل :
1 . حاشيه «محمّد مهدى» كه پيش از اين ، به آن اشاره شد و با عبارت «كذا فى هامش الأصل» مشخّص شده است .
2 . حاشيه ميرزا رفيعا نائينى .
3 . حاشيه خود مؤلّف .
4 . حاشيه اى با نام اختصارى «م ح ق» كه محتمل است علامت اختصارى ديگرى براى محمّد مهدى قزوينى باشد .
نسخه ديگرى از اين شرح در كتاب خانه شخصى حجّة الإسلام سيد على اصغر فحول قزوينى (از احفاد مرحوم علّامه سيد رضى الدين قزوينى) وجود دارد كه در اين پژوهش ، به عنوان نسخه دوم ، قرار داده شده و علامت اختصارى «ل» در اين تحقيق ، نشانگر اين نسخه است . از ويژگى اين نسخه ، آن است كه اين نسخه را شارح كتاب (ملّا خليل قزوينى) ، به دارنده آن هديه كرده است ، چنانچه در ظهر اين نسخه آمده است :
هذا الكتاب الشريق قد وهبنى إيّاه العامل العالم قدوة المحدّثين فى عصره و اُسوة المتكلّمين و الاُصوليّين المقتفى لآثار الأئمّة المعصومين ـ سلام اللّه تعالى عليهم أجمعين ـ شارحه الخليل الغازى القزوينى بمحروسة قزوين . كتبه العبد فى 6 ذى القعدة ، سنة 1079 ه .
از آن جايى كه تاريخ مقابله نسخه اوّل (يا نسخه اصل در اين تحقيق) ، با نسخه مؤلّف ، پس از تاريخ كتابت اين نسخه بوده است ، در نسخه اصل ، برخى عبارات ـ كه در نسخه «ل» نيز وجود دارد ـ ، خط خورده اند و به جاى آن ، عبارات ديگرى نوشته شده است .
صاحب رياض العلماء ، معتقد است كه شارح ، در طول مدّت عمر خود ، دائما عبارات و مطالب اين دو شرح را تغيير مى داده است . از اين رو ، بين نسخِ مختلف اين شرح ، اختلافات فراوانى وجود دارد ، به گونه اى كه در مواردى ، بين آنچه در ابتدا نگاشته شده و نسخه هاى بعدى آن ، هيچ گونه تناسبى نيست . بر اين اساس ، برخى از شاگران وى ، نظريه ها و عبارات سابق را برعبارات لاحق ، ترجيح مى دادند و عبارات لاحق را در نسخه هاى خود درج نمى كردند و اين امر ، سبب بروز اختلافات فراوان در نُسخ موجود فعلى است .