عقل طبيعى

همان عقل غريزى در انسان است كه سبب تمايز او از موجودات ديگر مى گردد و درافراد مختلف، بر اساس فطرت نخستين، متفاوت است و به واسطه همين عقل غريزى است كه انسان، آمادگى براى به دست آوردن علوم نظرى و توانايى بر ادراك حقايق را پيدا مى كند. در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت است كه فرمود:
ما قسم اللّه للعباد شيئاً أفضل من العقل؛ خداوند، چيزى برتر از عقل به بندگانش ارزانى نفرموده است.
مراد حضرت در اين حديث، همين عقل طبيعى و فطرى است.
عقل، در كلام امام على عليه السلام اين گونه است:
عقل دو عقل است: يكى مطبوع و نقش در طبيعت انسان و ديگرى مسموع (به دست آمده). اگر عقلِ مطبوع نباشد، عقل مسموع، بهره و ارزشى ندارد، همچنان كه نور خورشيد، به كسى كه نور بينايى ندارد، بهره اى نمى رسانَد. در روايات فراوان، تأكيد شده كه در روز قيامت، پاداش هر كس به اندازه عقل و خرد اوست:
إنّما يداقّ اللّه العباد فى الحساب يوم القيامة على قدر ما آتاهم من العقول فى الدنيا. آنچه به يقين، از اين گونه احاديث فهميده مى شود اين است كه همين عقل طبيعى نيز خودش داراى مراتب و درجات است و ملّاصدرا در باب رابطه اين قسم از عقل، با پاداش اخروى چنين مى نويسد:
روشن شد كه انسان ها به حسب هويّات عقلى، با هم اختلاف زيادى در كمال و نقص، و بلندى و پستى دارند و مشخّص است كه حالات ، تابع ذات اند . پس زيبايى و تابناكى آنها تابع نيكويى ذات و شرف و برترى آن است... .
پس در اين صورت، عاقل بر كسى اطلاق مى شود كه غريزه اش در طبيعت انسانى از علم و تقوا، يعنى احاطه به معقولات و رهايى از جسمانيات و شهوات حيوانى ، كمال يافته باشد، و اين تفاوت در افراد مردم (يعنى اختلاف بين ناقص و كامل آنها)، تفاوت بزرگى است، حتّى بيشتر از تفاوت بين آسمان و زمين. مشخّص است كه سعادت هر نوع و شقاوت آن به ميزان رتبه آن نوع است؛ چون نتايج و ثمرات، تابع اصول و مبادى اند و مراتب فضيلت و برترى در پاداش و جزا، به ميزان درجات عقل ها در شرف و نيكويى است.