3 . حيا

يكى از ثمرات خردمندى را بايد «حيا» دانست. عقل و نقل، بر اين مطلب گواه اند. از امير مؤمنان عليه السلام روايت است كه فرمود:
جبرئيل بر آدم نازل شد و گفت: «اى آدم! من دستور دارم كه تو را در برگزيدن يكى از سه چيز، مخيّر سازم. پس يكى را انتخاب كن و دو تا را رها كن». حضرت آدم به او گفت: «آن سه چيستند؟». گفت: «عقل و حيا و دين». آدم گفت: «عقل را برگزيدم». جبرئيل به حيا و دين گفت: «برگرديد و آدم را رها كنيد». پس آن دو گفتند: «اى جبرئيل! ما دستور داريم هر جا كه عقل باشد، با او باشيم». جبرئيل گفت: «خود دانيد!» و بالا رفت. امّا برهان عقلى، اين گونه بيان مى شود: در انسان، سه نيرو وجود دارد: 1 . نيرويى كه با آن، حقايق ادراك مى شود و «عقل» ناميده مى شود؛ 2 . نيرويى كه با آن، از آنچه كه برقلب وارد مى شود، اثر پذير مى گردد يا انفعال قلب از آنچه كه بر آن وارد مى شود كه «حيا» نام دارد؛ 3 . نيرويى كه انسان با آن، توانايى بر انجام دادن طاعات و ترك كارهاى زشت مى يابد و به نام «دين» است و به خود عمل نيك وترك بدى ها نيز دين اطلاق مى شود.
امّا حيا بر دو قسم است: حيايى كه از ضعف قلب و كم تحمّلى سرچشمه مى گيرد، كه پسنديده نيست و حيايى كه از ادراك عظمت و هراس از هيبت و شكوه الهى حاصل مى شود. نخستين حيا از خلق است؛ ولى دومى، حيا از حق ـ كه از اخلاق نيك و صفات حميده است ـ .
حال دليل همراه بودن حيا و دين با عقل چيست؟ به عبارت ديگر، چرا وجود حيا و دين، مستلزم وجود عقل است؟ زمانى كه عقلْ حاصل شود (يعنى قوّه ادراك به انسان بخشيده شود) قلب، مى تواند عظمت و جلال الهى را درك نمايد. پس، از اين ادراك، حيا ايجاد مى شود و وقتى علم به خدا و رستاخيز حاصل شود، خشوع و بيم الهى در دل وارد مى شود، چنان كه فرمود:
«إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَـؤُاْ» ؛ از جمله بندگان خدا تنها دانايان از او بيم دارند.
زمانى كه هيبت الهى و ترس از عذابش براى انسان حاصل شود، دينْ كامل مى شود و عملْ تمام مى گردد. پس خداوند، به هر كس عقل عنايت كند، حيا و دين هم عنايت كرده است و چنانچه كسى را باحيا و متديّن يافتيم، بايد او را عاقل هم بدانيم.
از رسول اكرم صلى الله عليه و آله است كه فرمود:
الحياء حياءان: حياء عقل و حياء حمق، فحياء العقل هو العلم و حياء الحمق، هو الجهل ؛ حيا دو گونه است: حياى عقل و حياى حماقت. حياى عقل، علم است و حياى حمق، نادانى.
چه بسا از اين سخن پيامبر نيز مى توان دريافت كه هر جا عقل باشد، حيا هم خواهد بود و چون هر دو (حيا و عقل) در كنار هم قرار گيرند، ايمان نيز پديد مى آيد.