فصل چهارم : مفهوم عقل در روايات
براى يافتن تعريف واحدى از عقل در روايات ، لازم است تمامى عناوين و اوصاف مذكور براى عقل ، و همچنين ، اوصاف مربوط به جهل ـ كه متضادّ عقل اند ـ ، در رواياتْ مورد بررسى قرار گيرند ؛ زيرا روايات ، بويژه روايات «كتاب العقل و الجهل» اصول الكافى ، هيچ يك در صدد ارائه تعريف براى عقل نبوده اند . بررسى اين روايات ، نشان مى دهد كه در مجموع ، بيش از هشتاد ويژگى براى عقل شمرده شده كه تحليل آنها نشان مى دهد دو نوع عقل ، مورد نظر روايات است :
الف . عقل روحانى . اين عقل ، موجودى روحانى و نورانى است كه اوّلين مخلوق از سنخِ خود است و ظاهرا قبل از خلقت انسان ، مورد امتحان الهى قرار گرفته و از اين آزمون ، سربلند بيرون آمده و به عنوان محبوب ترين مخلوق الهى ، مورد تمجيد خداوند ، قرار گرفته است . ب . عقل انسانى . اين عقل ، جزئى از وجود انسان و مقوّم و اساس انسانيت اوست و از بدو پيدايش، همراه وى بوده است و مانند يك دوست ، وى را در زندگى يارى مى دهد تا با امر و نهى، او را مكلّف به انجام دادن دستورهاى عبادى و سير مراحل معنوى كند. همچنين عقل ، انسان را به بندگى تشويق كرده ، موجب رشد اخلاق مى شود و بعد از مرگ ، ميزان سنجش اعمال صاحب خود است . با توجّه به اين دو مفهوم از عقل در روايات ، در اين جا به تفصيل ، به هر يك از اين دو خواهيم پرداخت :
