ب . عبادت و بندگى خداوند ، ثمره به كارگيرى عقل

در روايات كتاب العقل و الجهل ، اداىِ تكاليف و عمل به وظيفه بندگى ، از ثمرات به كار گيرى عقل به حساب آمده است :
العقل ما عُبد به الرّحمن . و در مقابل ، پيروى از شيطان ، نتيجه نبودِ عقل دانسته شده است :
وَ أَىّ عقلٌ له و هو يُطيع الشيطان . از اين دو روايت ، مى توان نتيجه گرفت كه فرمان بُردارى از خداوند و نافرمانى شيطان ، از آثار عقل و ملازم يكديگرند . علاوه بر مطالب ذكر شده در روايات ، دو نوع عبادت براى عقل ، ذكر شده است :
1 . عبادت جوارحى و جسمى ، نظير : نماز ، روزه و جهاد كه لشكريان عقل به حساب آمده اند و در مقابل ، گناهانى چون : ترك نماز ، روزه خوارى ، و فرار از جنگ ، از لشكريان جهل به حساب آمده اند و عقل ، به عنوان شرط و مقدّمه انجام دادن اين كارهاى عبادى دانسته شده :
ما أدّى العبد فرائض اللّه حتّى عَقَل عنه . و در برابر آن ، دورى از گناهان نيز ثمره به كارگيرى عقل ، ذكر شده است :
إنّ العقلاء تركوا فضول الدّنيا فكيف الذّنوب . 2 . عبادات جوانحى و قلبى ، نظير : ديانت ، اعتقاد به خداوند و ايمان خالصانه به او ، و خوف از خداوند . در اين باره ، امام صادق عليه السلام مرز ميان ايمان و كفر را عقل دانسته و عقل را موجب تحصيل ايمان ، ذكر فرموده است . يكى ديگر از كاركردهاى عقل در بُعد عبادى ، از نظر روايات ، كسب بهشت است :
العقل ما عبد بِه الرّحمن و اكتسب به الجنان . همچنين امام صادق عليه السلام مى فرمايد :
لا يفلح من لا يعقل ؛
كسى كه از عقل خود بهره نگيرد ، رستگار نخواهد شد .
علاوه بر موارد ياد شده ، آن چنان كه از روايات به دست مى آيد ، ارزش اعمال و رفتار عبادى انسان ، بر اساس عقل ، سنجيده مى شود . پيامبر خدا فرموده است :
فنوم العاقل أفضل من سهر الجاهل ، و إقامة العاقل أفضل من شخوص الجاهل... و لا بلغ جميع العابدين فى فضل عبادتهم ما بلغ العاقل ؛ خوابيدن عاقل ، از شبْ بيدارى جاهل ، بهتر است و در منزل ماندن عاقل ، از مسافرت جاهل [به سوى حج يا جهاد] ، برتر است... . همه عابدان ، در فضيلت عبادتشان به پاى عاقل نمى رسند .
همچنين آمده است كه ميزان بازخواست از انسان ها در روز قيامت ، به ميزان عقلى است كه به آنها داده شده است . امام باقر عليه السلام در اين باره مى فرمايد :
إنّما يُداق اللّه العباد فى الحساب يوم القيامة على قدر ما آتاهم من العقول فى الدنيا ؛ همانا بازخواست خداوند از بندگان ، در روز قيامت ، به مقدار عقلى است كه در دنيا به آنها عطا نموده است .