فرض ديگر ، آن است كه طبيعت اين عمل ، احتياطى (استظهارى) است و به نيّتِ به حداقل رساندنِ خطرِ از دست دادن قبله صورت مى گيرد . ۱
3 . جغرافيا
بدين ترتيب ، ايده اين حديث معنا مى يابد ؛ لكن آيا معناى خوبى پيدا مى كند؟ در اين جا بايد دو پرسش را پيش كشيم . نخست آن كه آيا موضع نگارى (توپوگرافى) حرم در واقع ، همان گونه است كه در اين احاديثْ بيان شده است؟ و دوم آن كه ، اگر چنين است ، آيا مى تواند عمل انحراف به چپ را تبيين كند؟
مورّخان مكّه ، جزييات حدود حرم را از همه راه هايى كه به مكّه منتهى مى شوند ، بيان و فاصله هر يك را از خود مكّه به دست مى دهند . نام هاى اين مواضع را كه كنار بگذاريم ، مى توانيم اطلاعات را به اين شكل فهرست كنيم : ۲
1.مقنعه ، مفيد ، ص ۹۶ ، س ۸ (ليستظهروا بذلك فى توجههم الى قبلتهم) ؛ اصباح الشيعة ، كيدرى ، ص ۶۲ ، س ۶ (استظهارا) . شيوه بيان ابن ادريس در گزارش اين آموزه (كه آن را رد مى كند) يارى رسان است : هدف اين عمل ، آن است تا مانع از منحرف شدن از حرم و از دست دادن جهت آن شود (ليكون ذلك اشدّ فى الاستظهار من الخروج من جهة الحرم : سرائر ، ج ۱ ، ص ۲۰۴ ، س ۱۲) .
2.اخبار مكّه ، ازرقى ، ج ۲ ، ص ۱۳۰ ، س ۱۰ (در فصلى به نام ذكر حدود الحرم) ؛ اخبار مكّه ، فاكهى ، ج ۵ ، ص ۸۹ ، س ۳ (در فصلى به نام ذكر صفات حدود الحرم من جوانبه) . برخى ارقام در معجم البلدان (ج ۲ ، ص ۲۴۴ ، س ۳۰) ، بخصوص درباره مسير از سوى طائف ، تفاوت دارند كه آنها را كنار گذاشته ام . همچنين تلاش نكرده ام از داده هايى كه فقيه حنفى ، ابو جعفر الهندوانى (م ۳۹۲ ق / ۱۰۰۲ م) در مبسوط ، سرخسى (ج ۱۰ ، ص ۱۹۱ ، س ۱۲) اشاره كرده است ، استفاده كنم .
