ابزارهاى علمى ، از آن خبردار نخواهد شد . ۱ كوفه در فاصله اى مانند قَطَر از مكّه قرار دارد و در نتيجه ، اين حديث با اين معيار نيز معنايى نخواهد داشت . هر چند اشكال موضع نگارانه و اشكال مثلّثاتى ، از نظر فقهاى امامى پنهان نبود ، به نظر مى رسد كه تنها در دوران صفوى پديدار شد . ۲
4 . نجوم
اگر تبيين عمل انحراف به چپ ـ كه به وسيله اين حديث به دست داده شده است ـ رهگشا نيست ـ و ديديم كه به دو دليل ناكام است ـ در اين صورت ، چه تبيين بديلى مى توانيم پيشنهاد كنيم؟ اين حديث به ما مى گويد كه منبع مشكل در حجاز است ؛ امّا ديديم كه اين تبيين ، ما را به جايى نرساند ؛ بنا بر اين ، به جاى آن ، اجازه دهيد كه اين فرضيه را پيش كشيم كه ممكن است اين مشكل ، در عراق نهفته باشد .
اگر ما خود را لحظه اى به آثار عالمانى كه تياسُر را تأييد كردند ، محدود كنيم ، در خواهيم يافت كه اين موضوع ، جاى خود را غالبا در كنار گزارش هاى نشانه هاى نجومى (علامات ، اَمارات) ۳ مى يابد كه فقهاى امامى ، منطقه به منطقه را با فراهم
1.با اين حال ، به نظر مى رسد كه فاضل هندى ، آماده است تا موشكافانه تر درباره تغييرات ناشى از انحراف ، تأمّل كند (كشف اللثام ، ج ۳ ، ص ۱۴۱ ، س ۲۰) .
2.جامع ، كركى ، ج ۲ ، ص ۵۷ ، س ۴ (البعد الكثير لا يؤمَن معه الانحراف الفاحش بالميل اليسير) . نيز ر . ك : روضه، شهيد ثانى ، ص ۵۳۴ ، س ۱۳ و ص ۵۳۵ ، س ۳ ؛ مدارك ، عاملى ، ص ۱۳۰ ، س ۱۵ ؛ مفاتيح، محسن فيض ، ج ۱ ، ص ۱۱۳ ، س ۱۸ ، ملاذ ، مجلسى ، ج ۳ ، ص ۴۳۷ ، س ۱ و ۹ ؛ مستند الشيعة ، احمد نراقى ، ج ۴ ، ص ۱۹۳ ، س ۱۹ و مقايسه كنيد با : همان ، ص ۱۹۱ ، س ۴ ؛ جامع ، خوانسارى ، ج ۱ ، ص ۲۶۰ ، س ۴ . مجلسى ، در اثرى ديگر ، اين مسئله را به سبكى موجز طرح مى كند (بحار الأنوار ، ج ۸۴ ، ص ۵۳ ، س ۴) .
3.از اين دو اصطلاح ، اوّلى ، اصطلاحى قرآنى است (سوره نحل ، آيه ۱۶ ، آيه اى كه از راهنمايى ستارگان سخن مى گويد) .
