كاملاً مباحثه اى و فقهى است و به هيچ روى ، تاريخى نيست . همان گونه كه بعدها مجلسى اظهار داشت ، محقّق با همه دقّت بحثى خود ، موفق به حلّ مشكل اصلى نشد . ۱
5 . مسجد كوفه
اگر خطا در ستارگان نباشد ، ممكن است در چيزى بيشتر زمينى باشد؟ كوه در قرون اوّليه ، مركز حيات اماميه بود و مركز دينى شهر ، مسجد كوفه به شمار مى رفت . اگر مى شد دليلى يافت كه باور كنيم مسجد كوفه ، بيش از حد به سمت راستْ انحراف داشت ، اين نكته مى توانست تبيين معقولى براى عمل انحراف به چپ فراهم آورد .
اين نكته ، از آن انديشه ها نبود كه انتظار داشته باشيم به ذهن عالمان قرون ميانه خطور كرده باشد ، امّا در دوران صفوى ، اوضاع عوض شده بود . همان طور كه پيش تر اشاره شد ، مشكل مثلّثاتى برآمده از تبيين تياسُر كه در حديث به دست داده شده ، شناخته شده بود و اينك نوع تازه اى از تفكّر ، پديدار شده بود .
طبق بيان مجلسى ، آنچه درباره اين مسئله به ذهن خطور مى كند (والذى يخطر فى ذلك بالبال) ، اين مطلب است كه دليل عمل انحراف به چپ ، مى تواند انحراف جهت بيشتر مساجد كوفه و ديگر نقاط عراق باشد . ۲ بنا بر اين ، مجلسى چنين پيش مى رود .
1.بحار الأنوار ، مجلسى ، ج ۸۴ ، ص ۵۳ ، س ۱۲ (وهو رحمه اللّه وإن بلغ فى المجادلة واتمام ما حوله ، لما ينفع فى حلّ عمدة الاشكال) .
2.همان ، س ۱۴ و ج ۱۰۰ ، ص ۴۳۳ ، س ۱۲ (توجّه كنيد به همه عبارت در همان ، ص ۵۳ ـ ۵۴، در نوشته ديگر مجلسى در ملاذ ، ج ۳ ، ص ۴۳۷ ، س ۶ و ص ۴۳۸ ، س ۱۰ ، با تفاوت هاى مختصرى آمده است كه تنها در موارد مهم به آنها اشاره خواهم كرد) .
مجلسى مشخّصا به دو مسجد محلّى (مسجد سهله و مسجد يونس : بحار الأنوار ، ج ۸۴ ، ص ۵۳ ، س ۱۷ و براى تفاوت قبلى ، ر . ك : همان ، ج ۱۰۰ ، ص ۴۳۳ ، س ۱۰) اشاره مى كند . مى توانيم مساجد واسط (ر . ك : به پايين) ، بصره (همان گونه كه حمّاد بن زيد مطرح كرده بود ، ر . ك : به بالا) ، و مرو (همان گونه كه ديدگاه ابن مبارك آن را پيش كشيده است ، ر . ك : به بالا) را نيز اضافه كنيم . نيز ر . ك : تجارت مكّى ، كرون [Crone] ، ص ۱۳۱ ، ش ۱۹۸ ؛ البزدوى در باب قبله در ماوراء النهر اسلامى اوّليه ، كينگ . كِرسوِل ، طى گزارشى از حفارى هاى انجام شده در واسط ، نقشه هايى از اين مسجد را در بازسازى هاى پياپى آن به دست مى دهد (معمارى اوّليه مسلمانان ، كرسول ، ج ۱ ، ص ۱۳۵ ، شكل ۷۲ و ۷۳) .
اين نقشه ها نشان مى دهند كه انحراف قديمى ترين مسجد ، حدود ۵۴ درجه به سمت راست نصف النهار يا حدود ۲۶ درجه به سمت راست مكّه است (از واسط ، مكّه ، حدود ۲۸ درجه راست نصف النهار قرار دارد) ؛ برعكس ، مسجد دوم ، تنها ۱۴ درجه به سمت راست نصف النهار ، يا حدود ۱۴ درجه به سمت چپ مكّه انحراف دارد . براى هر كس كه در قديمى ترين مسجد نماز مى خواند ، معقول است كه به سمت چپ منحرف شود . براى مردم ، ۲۶ درجه ، تفاوتى چنان زياد است كه به آسانى متوجّه آن مى شوند . متأسّفانه ، اين مساجد ، بى تاريخ هستند ؛ لكن كِرِسوِل ، گزارشى از ديدگاه فؤاد صفر به دست مى دهد كه معقول است و طبق آن ، مسجد اوّليه ، ساخته حجّاج است (همان ، ص ۱۳۴) .
اين گزارش باستان شناختى ، ما را به مقايسه آن با اظهارات جاحظ بر مى انگيزد . وى در فهرستى ، خطاهاى حاكمانى چون عبدالملك (حكومت ۶۵ ـ ۸۶ ق / ۶۸۵ ـ ۷۰۵ م) و پسرش وليد (حكومت ۸۶ ـ ۹۶ ق / ۷۰۵ ـ ۷۱۵ م) ، به اضافه حجّاج (م ۹۵ ق / ۷۱۴ م) و منشى اش يزيد بن ابى مسلم (درباره او ر . ك : دائرة المعارف اسلام ، ويراست دوم ، ذيل نام پى. كورن) را بيان مى كند و معتقد است كه آنان قبله واسط را تغيير دادند (حولوا قبلة واسط : رسائل ، جاحظ ، ويراسته سندوبى ، ص ۲۹۶ ، س ۱۶ . نيز ر . ك : تجارت مكّى ، كرون ، ص ۱۳۱ ، ش ۱۹۸) ؛ تغييرى كه جاحظ ، آن را «غلط» مى نامد (ر . ك : رسائل ، ص ۲۹۷ ، س ۱) .
