جا كه بيشتر اين مساجد در زمان عمر و ديگر خلفاى جور ساخته شده اند ، براى ائمّه عليهم السلام ، به دليل تقيّه ، امكان اعتراض و انكار نبود ، در نتيجه ، به پيروان خود ، به تياسر فرمان دادند و از دلائلى خطابى براى توجيه اين عمل و اسكاتشان سود جستند . ۱ البته مجلسى در اين جا بايد معضلى عقيدتى را حل كند . ساختن مسجدى به دست امامى معصوم يا نماز خواندن وى در آن ، دليلى مقبول براى درست شمردن قبله آن به شمار مى رفت . ۲
مجلسى به اين ديدگاه اشاره مى كند كه براى بسيارى از عالمان امامى ، مسجد كوفه ، نمونه اى از اين مبنا بود و مى توانست ترغيب كننده آنان به قبول جهت آن باشد . ۳ ارائه مثال هايى براى اين ترغيبْ دشوار نيست . ۴ وى پس از توضيح اين
1.بحار الأنوار ، مجلسى ، ج ۸۴ ، ص ۵۳ ، س ۱۸ و مقايسه كنيد با همان ، ج ۱۰۰ ، ص ۴۳۳ ، س ۱۲ . همين انديشه ، نزد افندى (در رياض ، ج ۱ ، ص ۱۰۴ ، س ۱) تكرار مى شود . على طباطبايى كربلايى ، بر آن است كه اين انديشه ، معنايى ندارد ؛ زيرا توسّل به تقيّه از سوى برخى از ائمّه عليهم السلام به معناى فرمان دادن به شيعيان است كه خود را با جهات خطاى مساجدى كه به دست سنّى ها ساخته شده ، سازگار كنند و بدين ترتيب ، از اتخاذ موضعى مغاير و كشته شدن بر اثر آن اجتناب نمايند (رياض المسائل ، ج ۲ ، ص ۲۷۲ ، س ۷) .
2.براى اظهاراتى به اين معنا ، ر . ك : اصباح ، كيدرى ، ص ۶۲ ، س ۱۳ ؛ ازاحة العلّة ، شاذان بن جبرئيل ، به نقل از : بحار الأنوار ، مجلسى ، ج ۸۴ ، ص ۸۲ ، س ۱ ؛ وسيله ، ابن حمزه ، ص ۸۵ ، س ۱۵ ؛ جامع ، يحيى بن سعيد ، ص ۶۳ ، س ۹ ؛ جامع ، كركى ، ج ۲ ، ص ۲۵، س ۱۵ و مقايسه كنيد با همان ، ص ۴۹ ، س ۱۳ ؛ روضه ، شهيد ثانى ، ج ۱ ، ص ۸۹ ، س ۱۴ ؛ كشف ، كاشف الغطاء ، ج ۳ ، ص ۱۰۲ ، س ۱۲ ؛ عروة ، يزدى ، ج ۲ ، ص ۴۷ ، س ۵ . وى مى افزايد كه اين مسئله ، تفاوت ايجاد مى كند كه شخص بداند يا نداند كه شخص معصوم ، بدون تيامن و تياسر ، در محرابْ نماز خوانده باشد . زين الدين (در كلمة التقوى ، ج ۱ ، ص ۳۰۹ ، س ۱۹) همين قيد را آورده و مى افزايد كه اين را نيز بايد بداند كه محراب ، بر اثر تجديد بناى مسجد ، تغييرى نكرده باشد (الفقه : كتاب الصلاة ، شيرازى ، ج ۱ ، ص ۲۵۹ ، س ۱۲) .
3.مجلسى از «اكثر اصحابنا» (ملاذ ، ج ۳ ، ص ۴۳۸ ، س ۶) سخن مى گويد ؛ ولى قطعه موازى آن (بحار الأنوار ، ج ۸۴ ، ص ۵۳ ، س ۲۱) فاقد «اكثر» است .
4.ازاحة العلّة ، شاذان بن جبرائيل ، به نقل از : بحار الأنوار ، مجلسى ، ج ۸۴ ، ص ۸۲ ، س ۶ ؛ ذكرى ، ر شهيد اوّل ، ج ۳ ، ص ۱۶۷ ، س ۸ ؛ جامع ، كركى ، ج ۲ ، ص ۵۲ ، س ۱۶ ؛ رساله اى در تحقيق قبله ، محمود حسينى شولستانى ، كتاب خانه بريتيش (Or.۱۱,۰۰۰ f.۱۵b. ۱۳) ؛ فايده ، عليارى ، به نقل از : رساله تياسر القبله ، محقق ، (در چاپ مجزايى از رساله كه به دست ابن فهد حفظ شده است) ، ص ۱۸ ، س ۱۳ ؛ الفقه : كتاب الصلاة ، شيرازى ، ج ۱ ، ص ۲۵۹ ، س ۱۶ . نيز توجه كنيد به شخصيت هايى كه جواد عاملى (در مفتاح الكرامة ، ج ۵ ، ص ۲۸۷ ، س ۱۶) آنها را فهرست كرده است . محمود حسينى شولستانى در سال ۹۹۹ ق / ۱۵۹۱ م در رساله اى در تحقيق قبله (ص ۱۸) اين مطلب را نوشت . براى دست نوشته آن ر . ك : فهرست مختصر دست نوشته هاى فارسى ، مِرِديث ـ اووِنز ، ۱۸۹۵ ـ ۱۹۶۶ ، ص ۲۵ (جايى كه نام نويسنده به غلط ، محمّد ضبط شده است) . اين اثر ، عنوان رسمى ندارد و نامى را كه استفاده مى كنم ، بر آمده از توصيف مؤلّف از اثر خويش است (رساله اى در تحقيق قبله ، برگه عكسى ۱۱ ، الف ۱) .
