از همه آنچه گذشت ، اين نكته آشكار مى شود كه مجلسى ، تاريخى فكر مى كرد ، هر چند براى اين كار ، بايد به خود اجازه مى داد كه خويش را از هر الزام عقيدتى اى كه قبله مسجد كوفه را ضرورتا درست بداند ، آزاد مى ساخت . ۱ نكته اى كه روشن نيست ، آن است كه وى گاه شمارى قبله كوفه را چگونه مى ديد ؛ زيرا همان گونه كه وى خاطر نشان مى سازد ، مسجد فعلى ، ممكن است آن مسجد اصلى نباشد . ولى اين واقعيت كه شخصيتى در حد مجلسى براى اين ديدگاه ها جنگيد ، اين اطمينان را ايجاد مى كند كه آيندگان بدانها توجه كرده باشند ، هر چند تأثيرشان بر نوشته هاى فقهاى آينده ، محدود بود . ۲
اجازه دهيد كه اينك ارجاع درون متنى مجلسى را پى گيريم . اين ارجاع ، ما را به رساله مختصرى راه مى بَرَد كه نوشته يكى از استادانش ، امير شرف الدين على الشولستانى است ؛ سيّدى از فارس كه در نجف ، تنها در چند مايلى كوفه ، مى زيست و گفته اند كه در حدود 1060 ق / 1650 م ، در همان جا فوت كرد . ۳ مى توانيم
1.از باب مقايسه ، ميان اهل سنّت ، اين ديدگاه را مى يابيم كه جهت مسجد كوفه به سبب اتفاق نظر صحابه ، درست قلمداد مى شد (اتفاق الصحابه : مبدع ، ابن مفلح ، ج ۱ ، ص ۴۰۴ ، س ۷ ؛ اجماع الصحابه : فتاوى ، سبكى ، ج ۱ ، ص ۱۶۱ ، س ۲۷ ، به ارجاع خاصى به حضور على) . بدين ترتيب ، حضور دائم صحابه براى اهل سنّت ، دست كشيدن از صحّت جهات مساجد اوّليه را دشوارتر از اماميه اى چون مجلسى مى ساخت .
2.البته بحرانى ، اقوال آنان را نسبتا با تفصيل ، نقل به مضمون مى كند (حدائق ، ج ۶ ، ص ۳۸۵ ، س ۱۵) . همچنين ر . ك : جواهر ، نجفى ، ج ۷ ، ص ۳۷۵ ، س ۱۳ ؛ مستند الشيعة ، احمد نراقى ، ج ۴ ، ص ۱۹۴ ، س ۲۳ ؛ كتاب الصلاة ، مرتضى انصارى ، ج ۱ ، ص ۱۶۱ ، س ۱۳ ؛ مصباح الفقيه ، رضا همدانى ، ج ۱۰ ، ص ۶۱ ، س ۸ ونقل قول غير مستقيمى كه از بحار برگرفته شده است و در پى مى آيد (همان ، ص ۶۱) .
3.بحار الأنوار ، مجلسى ، ج ۱۰۰ ، ص ۴۳۱ . درباره شولستانى ، ر . ك : رياض العلماء ، عبد اللّه افندى ر استانبولى ، ج ۳ ، ص ۳۸۸ ـ ۳۹۲ (درباره تاريخ تقريبى فوت وى ، ر . ك : همان ، ص ۳۸۹ ، س ۲۱) . وى تا ۹۹۶ ق / ۱۵۸۸ م ، فعّال بود (همان ، ص ۳۹۲ ، س ۶ كه به سه اثر نوشته شده در آن سال كه در اختيار داشته ، اشاره مى كند) . در همين حال ، آقا بزرگ تهرانى اظهار مى دارد كه شولستانى ، اجازاتى مؤرخ ۱۰۶۳ ق / ۱۶۵۲ م ، داشته است (الذريعة ، ج ۱۷ ، ص ۴۵ ، ش ۲۴۲ ، در مدخل رساله ما كه آن را به عنوان «فى قبلة مسجد الكوفة» مى نامد) . بدين ترتيب ، ممكن است وى پس از عمرى طولانى درگذشته باشد . عبد اللّه افندى ، رساله مورد نظر ما را جزو آثار شولستانى بر مى شمارد و آن را «رسالة مختصرة فى أحوال قبلة مسجد الكوفة وما يناسبها وفى قبلة العراق» ، وصف مى كند و يادآور مى شود كه متن كامل آن را مى توان در بحار الأنوار يافت (رياض العلماء ، ج ۳ ، ص ۳۹۱ ، س ۲۰) . اين شولستانى را بايد از محمود حسينى شولستانى ـ كه اثرى كوتاه درباره تعيين حدود قبله نوشت و پيش تر به آن اشاره شد ـ ، متمايز ساخت . هر دو رساله در جهان نقشه ها ، كينگ ، ص ۱۳۵ ـ ۱۳۶ ، فهرست شده اند . درباره شولستان ، زادگاه شولستانى و منطقه اى در شمال كازرون ، ر . ك : دائرة المعارف اسلام ، ويراست دوم ، مدخل «شولستان» .
