1.براى مرور اين منابع ر . ك : الكوفة واهلها فى صدر الاسلام ، صالح احمد العلى ، ص ۶۵ ـ ۷۷ ؛ براى كتاب شناسى اين مسجد ، ر . ك : باستان شناسى اسلامى در عراق : برآيند و چشم اندازها ام. او روزِت (M.O.Rosset) (Islamique en Iraq: bilan et perspectives LArcheaologie) ، دمشق ، ۱۹۹۲ م ، ص ۱۳۵ ، ش ۱۹۰ . بلاذرى در روايت خود از داستان نقش كمانگيرى كه در طرح مسجد به چشم مى خورد (در اين باره ر . ك : معمارى اوّليه مسلمانان ، كرِسوِل ، ويراست دوم ، ج ۱ ، ص ۲۴) تلويحا اشاره مى كند كه قبله به سمت غرب قرار دارد (به سه جهت ديگر اين گونه اشاره مى شود : «الشمال ، الجنوب و الصبا» : فتوح البلدان ، بلاذرى ، ص ۲۷۶ ، س ۶) . كرِسوِل ، تن به مخاطره داده و نقشه اى براى مسجد كوفه اوّليه ارائه مى دهد كه طبق آن ، حدود ۳۶ درجه به سمت نصف النهار متمايل است (معمارى مسلمانان اوّليه ، ويراست دوم ، ج ۱ ، ص ۲۳ ، شكل ۱۴) يا حدود ۱۴ درجه به طرف راست مكّه تمايل دارد كه اختلاف كمترى نسبت به مسجد اوّليه واسط دارد ؛ امّا همچنان فاحش است . با اين همه ، وى مستندى براى اين جهت به دست نمى دهد . متأسفانه ، تواريخ كوفه ، آن مقدار بر جاى نمانده است تا با تواريخ مكّه برابرى كند .

2.براى آشنايى با حفريات انجام شده در سال ۱۹۳۸ م ، ر . ك : تخطيط ، جنابى ، ص ۱۱۴ . جنابى ، بر جنبه محدود اين عمل تأكيد مى كند (همان ، ص ۱۰۷) .

3.همان گونه كه اشاره شد ، اين ، فرضى است كه در پس طرح كِرسوِل نهفته است و ديدگاه صالح على نيز به شمار مى رود (الكوفة واهلها فى صدر الاسلام ، ص ۷۷) و در آمده كه در زمان معاويه ، اين مسجد ، به دست زياد به شكل امروزى آن ساخته شد (بُنى ازمان معاويه بن ابى سفيان بنيانه اليوم على يدى زياد) ؛ لكن روشن نيست كه كدام روز مقصود است (تاريخ ، طبرى ، مجموعه ۱ ، ص ۲۴۹۲ ،س ۷ ؛تاريخ الطبرى ، ج ۱۳ ، ص ۷۳) . براى مرور هوشمندانه دانسته هاى اندكى كه در باب تاريخ اين مسجد ،طى قرون داريم ، ر . ك : تخطيط ، جنابى ، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۴ .