1.مقايسه كنيد با : Djait, Al-Kufa: naissance de language ville islamique, ۱۰۲f .

2.كرِسوِل در ويراست دوم كتاب خود ، نقشه اى از مسجد بازسازى شده به وسيله زياد بن ابيه را به دست مى دهد كه جهت آن ،حدود نُه درجه به سمت راست نصف النهار (معمارى اوّليه مسلمانان ، ويراست دوم ، ص ۴۷ ، شكل ۱۶) ، يا حدود سيزده درجه به سمت چپ مكّه است . البته اين جهت ، ممكن است براساس وضع فعلى مسجد باشد (ر . ك : همان ، ص ۴۸ ، پى نوشت . كاظم الجنابى ، نقشه اى از مسجد دارد كه بر تحقيق باستان شناختى استوار است ؛ امّا جهت آن را مشخص نمى كند (تخطيط مدينة الكوفة ، جنابى ، ص ۱۱۴ ، شكل ۴) . البته وى بعدها جهت را مشخص مى كند (همان ، ص ۱۱۴ ، شكل ۹) . طبق اين نقشه ، جهت مسجد ، حدود هشت درجه به طرف نصف النهار است ، يعنى نزديك به نقشه كرسول . نقشه قديمى تر دار الإماره ، نشان مى دهد كه لبه جنوبى مسجد ، متّصل به ديوار شمالى دار الإماره است (گزارش مقدماتى حفريات كوفه طى سومين فصل ، م. ا. مصطفى ، ج ۱۹ ، ۱۹۳۶ م ، نخستين نقشه مقابل صفحه ۴۴ كه كرسول آن را در معمارى اوّليه مسلمانان ، ويراست دوم ، شكل ۱۸ ، مقابل صفحه ۵۴ ، باز توليد كرده است) . در اين جا جهت دار الإماره و در پى آن ، جهت مسجد ، حدود دوازده درجه به سمت راست نصف النهار يا حدود ده درجه به سمت چپ مكّه است . جنابى ، خود ، از انحرافى حدود هفده درجه از قبله سخن مى گويد (انحراف قليل عن زاوية القبلة بمقدار سبع عشر درجه : همان ، ص ۱۱۴) ، و به نقشه (در همان صفحه) ارجاع مى دهد ؛ لكن همان گونه كه اشاره شد ، جهت در اين نقشه ، مشخص نشده است . با فرض آن كه مقصود وى ، انحرافى هفده درجه اى به سمت چپ است ، همچنان جهت مسجد ، حدود پنج درجه به سمت نصف النهار خواهد بود . طرحواره ديات [Djiat] ، جهت متغيرى بين دوازده تا شانزده درجه به سمت راست نصف النهار را نشان مى دهد (Djait, Al-Kufa: naissance de language ville islamique, ۹۸, ۱۰۱, ۱۱۲). همه اين داده ها به شكلى معقول سازگارند . با اين همه ، كرسوِل ، در ويراست نخست كتابش نقشه اى از مسجد زياد با همان جهت مسجد اصلى به دست داده است ؛ يعنى حدود ۳۶ درجه به سمت راست نصف النهار ، يا حدود چهارده درجه به سمت راست مكّه (ر . ك : معمارى اوّليه مسلمانان : امويان ، دوره اول عباسى و طولونيان ، ص ۶۲۲ ـ ۷۵۰ ؛ بعد از ميلاد ، آكسفورد ، ۱۹۳۲ م ، ص ۱۶ ، شكل ۶ . براى ديدن نقشه مسجد اصلى ، ر . ك : همان ، ص ۳۷ ، شكل ۸ ؛ باز توليد شده در معمارى اوليه مسلمانان ، ويراست دوم ، ج ۱ ، ص ۲۳ ، شكل ۱۴) . قاعدتا اين خطايى بوده است كه تلويحا با تغيير جهت مسجد زياد در ويراست دوم كتاب كرسوِل ، اصلاح شده است ، هر چند اين خطا به سرگردانى قابل ملاحظه اى انجاميده است . در نتيجه ، جنابى ، نقشه هايى از مسجد در زمان زياد ، طبق ديدگاه كرسول به دست مى دهد (تخطيط ، ص ۱۲۶ ، شكل ۶) و احمد فخرى (همان ، ص ۱۲۸ ، شكل ۷) و در اين جا جهت در حدود ۳۳ يا ۳۴ درجه به سمت راست نصف النهار ، يا چيزى در حدود يازده يا دوازده درجه به سمت راست مكّه ، نشان داده شده است . اين مطلب ، گوياى اين واقعيت است كه جنابى ، تنها با ويراست نخست كتاب كرسول ، آشنا بوده است و اين نكته در كتاب شناسى وى مشهود است (تخطيط ، ص ۱۹۰ . وى همچنين نقشه مسجد اوّليه كوفه را باز توليد كرده است : همان ، ص ۱۱۲ ، شكل ۳) . همچنين كيوبان [Cuban] نقشه مسجد كوفه دوره زياد را از ويراست نخست كتاب كرسول بر گرفته است (معمارى دينى مسلمانان ، كيوبان بخش اول ، ص ۱۳ . وى از ويراست دوم كتاب كرسول باخبر است ، ر . ك : كتابشناسى برگزيده ، ix) ، و جانز به نوبه خود ، نقشه اش را از كيوبان گرفته است (خانه پيامبر و مفهوم مسجد ، جى . جانز ؛ بيت المقدس : اورشليم واسلام اوّليه ، آكسفورد ، ۱۹۹۹ م ، ص ۶۵) .