انحراف بزرگى است . ^۱
همان گونه كه ديديم ، مجلسى ، از انحرافى در حدود بيست درجه سخن مى گويد . افزون بر آن ، شهادت آنان به وسيله جهانگرد معاصر عثمانى شان ، اوليا چلبى ، تأييد مى شود كه توضيح مى دهد قبله مسجد كوفه ، به سمت غرب و به سوى اورشليم متمايل است . ^۲ براى معنا دادن به اين سخنان ، بايد فرض كنيم كه مسجد كوفه دوران اوّليه اسلامى ـ كه از طريق گواهى غير مستقيم باستان شناختى ، آن را مى شناسيم ـ ، با مسجد كوفه دوران صفوى ـ آن گونه كه شولستانى و مجلسى ، آن را مى شناختند ـ ، دو ساختمان متفاوت بوده باشند .

6 . اهميت باستان شناسى صفوى

با اين مسئله بغرنج هر چه كنيم ، تبيين شولستانى ، به شكل قابل توجّهى مدرن به شمار مى رود . مسئله ، آن نيست كه وى دل مشغول صحّت و سقم آموزه فقهى نيست ؛ مسئله انحراف به چپ ، قطعا نظر او را به مثابه مسئله صحّت شعائر به خود جلب مى كند . امّا شيوه اى كه او براى مواجهه با اين معضل در پيش مى گيرد ، يكسره تاريخى است . افزون بر آن ، وى اين كار را با بهره گيرى از شاهدى عينى ، بيرون از جهانِ بسته متون انجام مى دهد ؛ شهادت باستان شناسى .
آيا مى توانيم اين مطلب را در بستر عقلانىِ گسترده ترى قرار دهيم؟ بى گمان ،