در اين جا مسجد ، همان مسجد الحرام است كه كعبه در ميانه آن قرار دارد ، و حرم ، منطقه گسترده تر متبرّك پيرامون مكّه است . بنا بر اين ، اگر ما بيرون از اين منطقه باشيم ، همه حرم ، قبله ما خواهد بود . مى توانيم اين آموزه را قبله هاى جايگزين ، يا صرفا «جايگزينى» (nesting) بناميم ، كه با ديدگاه معيار ـ كه قبله را يا فقط خودِ كعبه مى داند يا براى كسانى كه دور هستند ، جهتِ كعبه قلمداد مى كند ـ ، مغايرت دارد . اين ديدگاه را مى توانيم ديدگاه «كعبه گرا» (Kabatist) بخوانيم . آموزه جايگزينى ، عمدتا تصوّرى امامى است ، هر چند منحصرا چنين نيست . ۱
2 . فقها
اينك بايد از احاديث ، به ادبيات فقهى امامى رو بياوريم . نخست از آموزه جايگزينى شروع كنيم كه فقها به شكلى منظم درباره اش بحث نموده اند . بسيارى از مراجع اوّليه ، از جمله ابو جعفر طوسى ، از آن حمايت كرده اند ، ۲ گرچه همگان آن را
1.براى ديدن نمونه سنّى احاديث گوياى جايگزينى منسوب به پيامبر ، ر . ك : السنن الكبرى ، ج ۲ ، ص ۱۰ ، س ۱ (بيهقى اين احاديث را بى اعتبار مى شمارد) ؛ اخبار مكّه ، ج ۲ ، ص ۱۹ ، س ۵ ؛ جهان نقشه ها ، كينگ ، ص ۴۷ ؛ و دائرة المعارف اسلام ، ويراست دوم ، مدخل «مكه» ، ص ۱۸۱ (دى . اى . كينگ) . بروجردى از اين واقعيت كه اين حديث ، از سوى اهل سنّت نقل شده ، استفاده مى كند تا حديث جايگزينىِ نقل شده در ميان شيعه را نقل و رد نمايد (رسالة فى القبله ، بروجردى ، ص ۱۵ ، س ۱۱ . نيز مقايسه كنيد با همان ، ص ۱۴ ، س ۶ . درباره دليل اين نوع طرد ، ر . ك : همان ، ص ۱۵ ، ش ۴۱ ؛ انتصار رب ، نظر مرا به اين مقاله جلب كرد) . گاه اين آموزه ، به مالك نسبت داده مى شود (براى مثال ر . ك : مواهب الجليل ، ج ۱ ، ص ۵۱۰ ،س ۱۲ ؛ با اين توضيح : «هذا النقل عنه غريب» ، و مقايسه كنيد با رسالة فى القبلة : ص ۱۳ ، ش ۳۱) ؛ ولى من اين مطلب را در منبع مالكى كهنى نديده ام . همچنين اين انديشه در ميان اباضيه ديده مى شود (شقصى ، منهاج ، ج ۴ ، ص ۷۲ ، س ۴) .
2.مقنعه ، مفيد ، ص ۹۶ س ۵ ؛ مراسم ، سلار ، ص ۶۰ ، س ۱۳ و ص ۶۱ ، س ۱ ؛ جُمَل ، طوسى ، ص ۶۱ ، ? س ۱۶ ؛ خلاف ، طوسى ، ج ۱ ، ص ۲۹۵ ، س ۶ و ۱۲ (وى در اين مورد ، به اجماع الفرقه متوسل مى شود) ؛ مبسوط ، طوسى ، ج ۱ ، ص ۱۱۹ ، س ۱۰ و ص ۱۲۰ ، س ۱۲ ؛ نهايه ، طوسى ، ج ۱ ، ص ۷۳ ، س ۱۵ ؛ مهذّب ، ابن براج ، ج ۱ ، ص ۸۴ ، س ۱۲ ؛ اصباح الشيعة ، ص ۱۶ ، ص ۱۹ و ص ۶۲ ، س ۴ ؛ اشارات السبق ، ابن ابى المجد ، ص ۸۶ ، س ۱ (جايى كه بايد اصلاحات مصحح متن ، رد شود ؛ از دست نوشته هاى مورد استناد در يادداشت دوم وى ، روشن مى شود كه پيش از عبارت «فتوى جنوح الى الحرم» كلماتى افتاده است) ؛ ازاحة العلل ، شاذان بن جبرائيل ، به نقل از : بحارالأنوار ، ج ۸۴ ، ص ۷۵ ، س ۱۸ (تنها به ديدگاه جايگزينى اشاره كرده) ؛ وسيله ، ابن حمزه ، ص ۸۵ س ۶ ؛ شرائع ، محقق ، ج ۱ ، ص ۶۵ ، س ۸ (به نظر مى رسد كه وى در اين جا اين ديدگاه را با توصيف آن به «على الأظهر» تصديق مى كند) ؛ رساله اى درباره تياسر ، محقّق ، به نقل از : مهذّب ، ابن فهد ، ج ۱ ، ص ۳۱۳ ، س ۱۵ (البحث الأوّل كه در آن بر ناديده گرفتن نظر جايگزينى قبله اعتراض مى كند ، از جمله به دليل آن كه اين ديدگاه ، مقدمه آموزه تياسر است ، ر . ك : همان ، ص ۳۱۴ ، س ۸ . لكن اين كار براى نفسِ استدلال است ، ر . ك : همان ، ص ۳۱۷ ، س ۴) ؛ همچنين به حكم وى درباره تياسر در رسائل (ص ۲۹۶ ، س ۲) نگاه كنيد . نيز ، ر . ك: روض الجنان ، ابوالفتوح رازى ، ج ۱ ، ص ۳۵۹ ، س ۸ .
