پژوهشی در تاریخ‌گذاری و شناسایی مؤلف کتاب الأظِلَّة؛ اثری بازمانده از غُلات کوفه در سده‌های نخست - صفحه 162

نجاشی طریقی برای این آثار ذکر نکرده است. دلیل آن به روشنی دانسته نیست. احتمال آن می‌رود که در منبع وی یعنی فهرست حمید بن زیاد طریقی به این آثار ذکر نشده است؛ هر چند احتمال دیگری نیز وجود دارد که عدم ذکر طریق به آثار علی بن ابی‌صالح از جمله کتاب الأظلة به سبب تردیدی بوده است که نجاشی در باره آنها داشته است؛ بدین معنا که آیا این کتاب‌ها تألیف خود وی بوده یا آن که او راوی آنها بوده است:

۰.و لیس أعلم هذه الکتب له أو رواها عن الرجال.۱

شوشتری معتقد است که از مطالب رسالة ابو غالب زُراری۲ چنین استفاده می‌شود که کتاب الأظلة و کتاب فضل إنّا أنزلناه هر دو از عبدالرحمان بن کثیر هاشمی و کتاب النوادر نوشته محمد بن محسن۳ عطّار بوده است و انتساب تألیف آنها به علی بن ابی‌صالح ناصواب است؛ چه آن که در واقع، وی راوی این آثار بوده است.۴

بنا بر گزارش ابو عمرو کَشی از محمد بن مسعود عیاشی، علی بن حَمّاد اَزْدی از جمله راویان اثری با عنوان کتاب الأظلة بوده است.۵ محقق کتاب، در پاورقی۶ اشاره دارد که علی بن حماد ازدی همان علی بن محمد بزرج است. در صورت درستی این احتمال، می‌توان گزارش کَشی را نشانه‌ای بر نظر محمد تقی شوشتری برشمرد که معتقد است علی بن ابی‌صالح راوی کتاب الأظلة بوده است، نه مؤلف آن.

از دیگر راویانی که کتاب الأظلة در شمار تألیفات وی گزارش شده، ابو جعفر محمد بن سنان زاهری (م220ق) است. به گزارش نجاشی، نسب کامل وی «ابو جعفر محمد بن حسن بن سنان» است. نظر به این که کفالت وی را پس مرگ پدرش در سنین کودکی، جدش سنان بر عهده داشته است به نام «محمد بن سنان» شهرت یافته است. به گفته ابو العباس احمد بن محمد بن سعید مشهور به ابن عُقده، محمد بن سنان از راویان امام رضا علیه السلام بوده که

1.. رجال النجاشی، ص۲۵۷.

2.. ر.ک: رسالة ابی غالب الزراری، ص۷۵.

3.. نام درست وی «حسن‌» است.

4.. قاموس الرجال، ج۱۲، ص۳۹۴.

5.. إختیار معرفة الرجال، تحقیق: مصطفوی، ص۳۷۵، ش۷۰۳ (گفتنی است که در همه جای این نوشتار جز یک مورد از این چاپ کتاب إختیار معرفة الرجال استفاده شده است)؛ نیز ر.ک: خلاصة الأقوال، ص۳۶۷. در حدیثی از الکافی، علی بن حماد حدیثی را در باره اظله از مفضل بن عمر جعفی از امام صادق( روایت کرده است. ر.ک: الکافی، ج۱، ص۴۴۱.

6.. إختیار معرفة الرجال، تحقیق: قیومی، ص۳۱۶، ش۷۰۳، پانوشت۱.

صفحه از 179