پژوهشی در تاریخ‌گذاری و شناسایی مؤلف کتاب الأظِلَّة؛ اثری بازمانده از غُلات کوفه در سده‌های نخست - صفحه 165

الأسرار خود سه متن از کتاب الأظلة نقل کرده است؛ یکی به طور مستقل زیر عنوان خود کتاب، یعنی کتاب الأظلة۱ و دیگری درآمیخته با کتاب الکرسی۲ و دیگری، بدون اشاره به منبع خود.۳ در نقل قول اخیر از یونس بن ظبیان، از امام صادق علیه السلام بر خلاف دو نقل قول دیگر، هیچ ذکری از عنوان منبع، خواه کتاب الأظلة و خواه کتاب الکرسی، به میان نیامده است، اما همین عبارت عیناً در حقائق أسرار الدین با تصریح بر عنوان کتاب الأظلة از آن نقل شده است.۴

پس از آن، در حقائق أسرار الدین، منسوب به معاصر جوان‌تر جِلی، یعنی حسن بن علی بن حسین بن شعبة حَرّانی عبارات متعدّدی از کتاب الأظلة به دو صورت، مواردی با تصریح به عنوان کتاب الأظلة۵ و مواردی به عنوان بخشی از کتاب الکرسی۶ نقل شده است.

نقل قول اخیر از کتاب الکرسی در کتاب المثال و الصورة، منسوب به محمد بن نصیر نیز با سندی مشابه آمده است:

أخبرنی أبو عبدالله محمد بن یعقوب المدائنی و لقیته و هو شیخٌ کبیرٌ فی الموصل، عن محمد بن عبدالله النیسابوری، عن أحمد بن العباس بن الحریش، عن إبراهیم بن عمر، عن یحیی المکفوف، عن إبراهیم بن یزید، عن أبی جعفر و أبی عبدالله و قد سألوهما عن الکرسی و صفة الخلق، قال: و هو کتاب مترجم بکتاب الکرسی و القلب و القدد و القدرة۷ إختصرنا منه موضع الحاجة إلیه...

نظر به اشاره محمد بن نصیر نمیری (م254ق) به نام ابو عبدالله محمد بن یعقوب مدائنی، نقل قول مستقیم ابن شعبة حرانی از مدائنی بعید می‌نماید. از این رو، ابن شعبه به واسطه منبعی واسطه، و شاید خود کتاب المثال و الصورة نمیری، از مدائنی روایت کرده است.

در یکی از نقل قول‌های موجود در حقائق أسرار الدین، عنوان اثر «کتاب الأظلة الکبیر» گزارش شده است۸ که نظر به یادکردهای دیگر عنوان کتاب الأظلة در کتاب حقائق

1.. همان، ص۲۰۳.

2.. حاوی الأسرار، ص۲۰۷ - ۲۰۹.

3.. همان، ص۱۸۱ - ۱۸۴.

4.. حقائق أسرار الدین، ص۴۵.

5.. همان، ص۴۱، ۴۵ (دو مرتبه)، ۷۱، ۱۶۸، ۱۷۳.

6.. همان، ص۸۰ - ۸۱. مشابه همین مطلب به نقل از کتاب الأظلة در حقائق أسرار الدین (ص۴۱، ۴۵، و تحریر کامل‌تر، ص۷۱ به بعد) آمده است.

7.. عنوان کتاب در نقل محمد بن نصیر «کتاب الکرسی و العلم و القدرة» گزارش شده است.

8.. حقائق أسرار الدین، ص۴۱.

صفحه از 179