پژوهشی در تاریخ‌گذاری و شناسایی مؤلف کتاب الأظِلَّة؛ اثری بازمانده از غُلات کوفه در سده‌های نخست - صفحه 170

شعبة در منابع شرح‌حالی امامی دانسته و معاصر شیخ صدوق (م381ق) معرفی شده۱ سازگار است.

شاهدی می‌تواند رابطه میان جِلی و حَرّانی را روشن‌تر سازد. چنانچه انتساب رسالة موضحة حقائق أسرار الدین به ابن شعبة حَرّانی، آن گونه که محققان سلسلة التراث العلوی مدعی‌اند،۲ درست باشد، حَرّانی نسخه‌ای از الرسالة الراستباشیة حسین بن حمدان خصیبی را به اجازه شیخ ثقه ابوالحسین محمد بن علی جِلی در اختیار داشته است:

۰.جاء فی هذا الموضع فی نسخة الأصل بإجازة الشیخ الثقة أبی الحسین محمد بن علی الجلی قدّس الله روحه.۳

این عبارت از جلالت رتبه جِلی بر حَرّانی دارد؛ هر چند هر دو معاصر و شاگرد خصیبی بوده‌اند.

سرانجام، آخرین این چهار اثر - که از کتاب الأظلة نقل قول کرده‌اند - کتاب حجة العارف علی بن حمزة حَرّانی است. تنها نشانه موجود در این متن برای تاریخ‌گذاری و انتساب آن به علی بن حمزة ذکر عنوان کتاب حسن بن شعبة حَرّانی است که تعیین‌کننده «حد زمانی اولیه»۴ آن است. در صورت اعتماد به محققان کتاب حجة العارف، می‌توان این کتاب را با قطعیت بیشتری نسبت به سه متن دیگر به مؤلف آن نسبت داد و تاریخ‌گذاری کرد. متن کتاب با مقدمه‌ای کوتاه آغاز شده است.۵ با بیان این نکته که این اثر به ‌وسیله علی بن حمزة بن علی بن شعبة حَرّانی در سال 408ق، تألیف و به کتابخانه امیر ابوالحسن علی بن جعفر پیش‌کش شده است.۶

1.. أمل الآمل، ج۲، ص۷۴؛ بحار الانوار، ج۱، ص۱۰، ۲۹؛ الطریق، ص۱۲۶؛ ریاض العلماء، ج۱، ص۲۴۴؛ روضات الجنات، ج۲، ص۲۸۹؛ تأسیس الشیعة، ص۴۱۳؛ أعیان الشیعة، ج۵، ص۱۸۵-۱۸۶؛ الذریعة، ج۳، ص۴۰۰؛ طبقات أعلام الشیعة، ج۱، ص۹۳.

2.. رسالة موضحة، مقدمۀ محققان، ص۱۸۱.

3.. همان، ص۱۸۲. هر چند در جای دیگر (همان، ص۱۱۴) تصریح دارد که متن کتاب الرسالة را بر خصیبی قرائت کرده است.

4.. terminus post quem.

5.. فریدمن معتقد است که این مقدمۀ کوتاه به قلم خود علی بن حمزة حرانی است؛ اما این مطلب به سبب فقدان شواهد قطعی، قابل دفاع نیست. ر.ک: The Nusayrī-Alawīs, p. ۴۶.

6.. حجة العارف، مقدمۀ محقق، ص۲۳۹. در بارۀ امیر ابوالحسن علی بن جعفر گفتنی است که چنین به نظر می‌رسد وی همان ابوالحسن علی بن جعفر بن فَلاح از امرای دولت فاطمیان مصر بوده است. به گفتۀ ابن صیرفی مصری، ابوالحسن علی در سال ۴۰۶ق، به رهبری سپاه فاطمیان به شام رفت و سه سال بعد، در ۴۰۹ق، دار فانی را وداع گفت (الإشارة، ص۳۰ -۳۱؛ نیز ر.ک: إنباء الأمراء، ص۷۴ – ۷۵).

صفحه از 179