پژوهشی در تاریخ‌گذاری و شناسایی مؤلف کتاب الأظِلَّة؛ اثری بازمانده از غُلات کوفه در سده‌های نخست - صفحه 172

نشده است. در واقع، چنان که گفتیم، نجاشی نامی از آثار وی نبرده است. تنها نشانه واقعی - که یونس مؤلف کتاب الأظلة بوده - انتساب برخی قطعات به او است. چهره وی، آن گونه که در آثار امامی و نُصیری ارائه شده، کاملاً موافق با آن چیزی است که از مؤلف کتاب الأظلة به نظر می‌رسد. در واقع، یونس به خاطر دیدگاه‌های غلوآمیز خود مشهور بود۱ و با دیگر غلات، همچون مُفضّل بن عُمر جُعفی۲ _ که یونس بیشترین روایات خود را از او نقل کرده _ پیوند نزدیکی داشت.

یونس همچنین از سوی غلات مُخمّسه ارزش و اعتبار بالایی یافته بود و از سوی آنها به عنوان یکی از «ایتام» مفضّل جعفی،۳ رتبه‌ای بالا در مراتب معنوی غلات،۴ به‌شمار می‌رفت. متکلم شیعی فضل بن شاذان نیشابوری (م حدود 260ق) یونس را، به همراه چهار شخصیت دیگر، یعنی ابو الخطّاب، محمد بن سِنان، یزید بن صائغ و ابو سُمینة محمد بن علی صیرفی، «مشهورترین دروغ‌گویان» خوانده است.۵ در خصوص دیدگاه فضل بن شاذان از یک سو دانسته است که وی به‌خاطر مجادلاتش با مفوّضه و دیگر گروه‌های غلات و به ‌ویژه علیه گروهی در نیشابور که توانایی فوق طبیعی را به پیامبر نسبت می‌دادند (مُحمدیه) مشهور بوده است.۶ او حتی اثری با عنوان کتاب الرد علی الغالیة المحمدیة نوشت.۷ از سوی دیگر، کتاب الأظلة مشتمل بر مؤلفه‌هایی از تعالیم غلاتِ به اصطلاح مفوّضه (محمدیه) است که پیامبر را می‌ستودند و به او نقش شبه‌خدایی می‌دادند. چنانچه واقعاً یونس مؤلف کتاب الأظلة بوده باشد، این امر می‌تواند تنفر فضل بن شاذان از او را تبیین نماید.

احتمال دوم در باره کتاب الأظلة این است که نوشته یکی از این سه مؤلف، یعنی ابوجعفر احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، عبدالرحمان بن کثیر هاشمی و ابو جعفر محمد بن سنان زاهری بوده باشد که هر سه در سده‌های دوم و سوم هجری می‌زیستند. جوان‌ترین ایشان، احمد بن محمد بن عیسی اشعری معاصر امامان جواد علیه السلام (شهادت حدود 220ق) و

1.. رجال النجاشی، ص۴۲۹؛ نیز إختیار معرفة الرجال، ص۳۰۵ و ۳۰۶.

2.. کتاب الغیبة، ص۴۹ - ۵۰؛ نیز ر.ک: إختیار معرفة الرجال، ص۳۵۴ - ۳۵۶.

3.. حقائق أسرار الدین، ص۵۸ - ۵۹، ۱۴۵.

4.. کتاب الصراط، ص۷۴ و ۷۸؛ کتاب المقالات و الفرق، ص۵۷.

5.. إختیار معرفة الرجال، ص۵۴۶.

6.. همان، ص۵۴۲ - ۵۴۳؛ نیز ر.ک: "The Imam's Knowledge and the Quran”, pp. ۱۸۸-۲۰۷.

7.. رجال النجاشی، ص۲۹۵.

صفحه از 179