امام هادی علیه السلام (شهادت 254ق) بوده است.۱عبدالرحمان بن کثیر هاشمی (م189ق) از موالیانی بود که گفته شده حدیث جعل می‌کرد؛ حال آن که طبق گزارش‌های موجود کتاب الأظلة وی دارای«عقیده‌ای فاسد» است.۲
سومین شخص محمد بن سنان ظاهری (م220ق) است که تا حدودی احتمال آن می‌رود که کتاب وی همان کتاب الأظلة مورد نظر تحقیق حاضر بوده باشد. او نیز از غالیان مشهور کوفی بوده است که نام وی به فراوانی در اسانید روایات غلات آمده است؛ اتفاقاً نام وی در سند نقل از کتاب الأظلة، در نقل‌های مختلف حسن بن شعبة حَرّانی نیز آمده است.۳ بی‌شک، این امر نمی‌تواند اتفاقی بوده باشد. این خود می‌تواند قرینه‌ای با اهمیت در این باره باشد که بخش‌های بر جای مانده از کتاب الأظلة در منابع نُصیری فقراتی از کتاب الأظلة ابوجعفر محمد بن سنان زاهری است.
شاهد دیگری که انتساب کتاب به محمد بن سنان را تقویت می‌نماید، گزارش شیخ مفید (م413ق) است که کتاب الأشباح و الأظلة را یکی از تألیفات غلات در موضوع «أشباح» برشمرده که غالیان خود آن را به محمد بن سنان نسبت می‌دادند.۴ پیش‌تر، بنا بر شواهدی گفتیم که ممکن است کتاب الأشباح، کتاب الأظلة و کتاب الأشباح و الأظلة - که منبع مؤلفان نُصیری بوده - جملگی نام یک اثر بوده باشد.
البته می‌توان میان این احتمال و احتمال نخست نیز نوعی پیوند برقرار کرد؛ بدین گونه که یونس بن ظبیان مؤلف واقعی کتاب الأظلة بوده است و دو نفر آن را در دو سنت مختلف امامی و نُصیری روایت کرده‌اند. در میراث امامی، نسخه‌ای از کتاب به روایت محمد بن سنان وجود داشته است. شاید آنچه نجاشی به محمد بن سنان نسبت داده، همین نسخه بوده است. نسخه‌ای دیگر از آن به روایت صالح بن یزید سُلّمی در میراث نُصیریه رواج داشته است و متن کتاب یونس با سندی منتهی به سلّمی روایت می‌شده است.
در یک داوری نهایی در باره کتاب الأظلة - که عبارات متعددی از آن در آثار نُصیری بر جای مانده است - می‌توان گفت که مؤلف آن هر کسی باشد، بنا بر شواهدی که گذشت، متن کتاب به اواخر سده دوم و نیمه نخست قرن سوم هجری قابل تاریخ‌گذاری است. از این
1.. همان، ص۷۹-۸۰.
2.. رسالة أبی غالب الزراری، ص۱۷۵؛ رجال النجاشی، ص۲۲۵.
3.. حقائق أسرار الدین، ص۷۱.
4.. المسائل السرویة، ص۳۸.
