مفهوم‌شناسی حدیث در پرتو فضا و سبب صدور

یکی از قرینه‌های موثر در فهم مراد معصوم علیه السلام، توجه به واقعه و یا فضایی است که حدیث به سبب و یا در بستر آن صادر شده است. در بیشتر موارد، بازگویی کلام با تقطیع از فضا و سبب صدورش، موجب ایجاد کج‌فهمی در حدیث می‌شود. با کاوشی در منابع متقدم _ که ناقل حدیث «دفن البنات...» هستند _ به نظر می‌رسد در باره این حدیث نیز جدایی از بستر صدور، حادثه‌ای است که موجب ابهام در فحوای کلام شده است.

همان‌ گونه که در بحث از مصدریابی روایت بدان پرداخته شد، در منابع آمده است که همزمان با خروج پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم برای جنگ بدر دختر ایشان رقیه _ که همسر عثمان بود _ در بستر بیماری به سر می‌برد و آن گاه که زید بن حارث همراه با خبر پیروزی در جنگ بدر بر حضرت صلی الله علیه و آله و سلم وارد شد، دختر ایشان وفات یافت. در این هنگام بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در عزای دخترش فرمود: دفن دختران از مکرمات است.^۱

این گزارش‌های پیشینی _ که قبل از عبارت «دفن البنات من المکرمات» در منابع آمده و ترسیم‌گر سبب صدور روایت است _ مانع از این می‌شود که بتوان واژه «دفن» را «زنده به گور کردن» معنا کرد؛ چه این که کلام در باره کسی مصداق دارد که وفات کرده است و زنده نیست.

به عبارت دیگر، رقیه بر اثر بیماری از دنیا رفته است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم هنگام اطلاع از مرگ دختر خود این عبارت را بیان می‌کند. پس نمی‌توان از عبارت ایشان «زنده به گور کردن» را استنباط کرد؛ چرا که کلام متکلم با واقعه بی‌ارتباط خواهد بود و مصداق عینی نخواهد داشت و مثل این است که فرض شود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پس از مرگ دختر خود فرموده باشد که زنده به گور کردن ایشان از مکرمات بوده است، اما انجام این مکرمه از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم