2. احتمال دیگر، آن كه مورخان، گر چه اصل جریان را گزارش نموده‏اند، اما ممكن است برخی از عبارات و جملات را به صورت نقل به معنا و تلمیحی آورده باشند؛ چنان که از شواهد پیش گفته در منابع و مصادر، مسأله زیادت و نقصان در جملات و گزارش‌ها و تغییر و تبدل در آنها به دست می‏آید. شاید هم برخی از ناقلان به دلایل مختلف، از جمله جلالت مقام ابن عباس، به نقل كلام حضرت امیر مؤمنان علیه السلام روی خوش نشان نداده و از آوردن آن خودداری كرده باشند؛ چرا كه برخی مانند صنعانی و نسایی آورده‏اند که امام علیه السلام ابن عباس را به علت مناظره با قرآن مورد عتاب و سرزنش قرار می‏دهد.^۱

جمع بندی

در جمع بندی گزارش‌ها باید گفت که نمی‏توان در این باره اظهار نظر قطعی نمود و بر یک قول پای فشرد؛ چرا که اقوال متفاوت است؛ اما به نظر می‏رسد قول اسکافی به واقع نزدیک‌تر باشد؛ یعنی نگرانی‌های امام علیه السلام کاملاً بجا بوده و بر طبق شواهد، ابن عباس در مناظره خود با خوارج به آیات قرآن استناد جست. در این هنگام بود که امام علیه السلام سررسید و ابن عباس را به علت مناظره با قرآن مورد سرزنش قرار داد. سپس امام علیه السلام خود به احتجاج با آنها می‏پردازد و جمع زیادی را هدایت می‏کند. بیشتر دانشمندان نیز در فرجام این داستان چنین آورده‏اندكه امام علی علیه السلام با دلایل و شواهد قاطع و مبین از آیات قرآن و سنت نبوی و تحلیلی منطقی آنها، غبار شبهات را زدود و جمعیت كثیری را مجاب و به ساحل نجات رهنمون ساخت.^۲

بر این اساس، گزارش منابعی^۳ كه از موفقیت ابن عباس مبنی بر احتجاج با قرآن و اقناع اكثریت و بازگشت بیست هزار نفری آنها خبر داده‏اند، صحیح به نظر نمی‏رسد؛ چرا که با کلام امام معصوم علیه السلام و آینده‌نگری او هم‌خوانی ندارد؛ به ویژه آن که این عدد در منابع دیگر به چشم نمی‌خورد و چنین رقمی بعید است. البته گزارش نسایی مبنی بر احتجاج ابن عباس و بازگشت اقلیت دو هزار نفری.^۴ نقش کمکی ابن عباس یا گزارش‌های‌ دیگر مبنی بر احتجاج تمام و كمال امام علی علیه السلام با قرآن^۵ (بعد از احتجاج ناتمام قنبر و ابن عباس) و هدایت توده كثیری از خوارج، پذیرفتنی‏تر است.