امل در منابع اسلامی در قالب مفهوم امل در قرآن کریم و مفهوم امل در روایات اسلامی پرداخته شده است. در همین زمینه، جهت بررسی دقیقتر این مفهوم در روایات ابتدا به طور ویژه رابطه امل و رجا مورد بررسی قرار گرفته، سپس ویژگیهای امل در روایات تبیین شده است.
مفهوم شناسی امل در لغت
برای لغت امل دو ریشه یا دو اصل بیان شده است: اول، «تثبّت و انتظار» و دوم، «حبل من الرّمل». در مورد ریشه اول، لغتشناسان معتقدند امل به معنای امیدی (رجا) است که در آن مقداری انتظار وجود دارد۱ و حتی خلیل، لغت شناس مشهور، دو واژه امل و رجا را یکی تلقی نموده است.۲ صاحب الصحاح هم، امل را هم معنای رجا میداند.۳ صاحب فروق فی اللغه نیز امل را رجا مستمر میداند؛۴ در عین حال، رجا را نیز اینگونه معرفی میکند: «امید، آرزوی امر نیکوست».۵ رجا از نگاه وی، همان گمان (و نه یقین) به وقوع امر نیکویی است که صاحب آن در شکلگیری آن تردید دارد.۶ پس امل و رجا بهجای هم بهکار رفتهاند.
در این میان، تاج العروس، امل را «انتظار دستیابی به امر دور دست» توصیف میکند۷ و رجا را همان امل میداند که در عرف آن را «دلبستگی به دستیابی امر مورد علاقه در آینده» تلقی کردهاند.۸
صاحب مصباح المنیر، با بیان دقیقتری بین امل و رجا تفاوت قایل شده است. او مینویسد:
۰.«أملتُه»، یعنی انتظار آن را دارم (تَرَقَّبْتُه) و به آنچه در دل آدمی در دستیابی به امر نیکو شکل گرفته، امل گفته میشود و معمولاً امل در جایی بهکار میرود که دستیابی به آن بعید است. کسی که تصمیم سفر به شهر دور دست داشته
1.. معجم مقاییس اللغه، ج۱، ص۱۴۰.
2.. کتاب العین، ج۸، ص۳۴۷.
3.. الصحاح، ج۴، ص۱۶۲۷.
4.. الفروق فی اللغه، ص۲۴۰.
5.. همان، ص۲۳۹.
6.. همانجا.
7.. تاج العروس، ج۱۴، ص۳۰.
8.. تعلّقُ القَلْب بحصُولِ مَحْبُوبٍ مُسْتقبلًا.