پژوهشی در انتساب چند اثر جدید الإنتشار به ابومحمّد حسن بن علی بن شعبة حرّانی، محدّث شناخته‌شدۀ شیعی - صفحه 59

طریق متصل به آن از سوی دیگر، تعیین دقیق نام مؤلف را با دشواری‌هایی رو به رو می‌سازد. نظر به نقل قول‌های فراوان مستقیم از ابو عبدالله حسین بن حَمْدان خَصیبی (م346 یا 358ق) در این کتاب۱ و نیز نقل حدیثی غیر مُسند از الکافی محمد بن یعقوب کلینی (م329ق)۲ مؤلف آن احتمالاً در سده چهارم هجری یا پس از آن زندگی می‌کرده است. بنا بر این، اثر حاضر، کتابی جز حقائق أسرار الدین است که خصیبی در الهدایة الکبری به یونس به ظبیان نسبت داده است.۳ ضیایی، پس از آن که کتاب حقائق أسرار الدین را به یونس بن ظبیان نسبت داده،۴ از اثری تحت عنوان حقائق أسرار الدین به روایت محمد بن شعبة حرّانی نیز یاد کرده و احتمال داده است که این اثر همان رسالة موضحة حقائق الأسرار لِمن یستیقظ من الأبرار محمد بن شعبة حرّانی است.۵ در ادامه خواهیم گفت که رسالة موضحة اثری متمایز و مستقل از حقائق أسرار الدین است، بدین‌سان می‌توان در درستی فرضیه ضیایی تردید کرد.

وجود برخی شواهد و قرینه‌های، انتساب نگارش این اثر به ابو محمد حسن بن علی بن شعبة حرّانی را تقویت می‌نماید. نخستین نشانه، نقل بی‌واسطه حدیث از محمد بن همّام است. بسامد این احادیث تا بدان حد است که کمتر بابی از ابواب کتاب را می‌توان یافت که حدیثی از وی نقل نشده باشد.۶ چنان که پیش‏تر گذشت، محمد بن همّام، دست‌کم در سنّت امامی، از جمله استادانِ روایت ابن شعبه حرّانی به ‌شمار رفته است. شاهد و مؤید دیگر آن که نقل بی‌واسطه حدیث و اسلوب‌های تحدیث به خوبی نشان از آن دارد که نگارنده کتاب از شاگردان حسین بن حمدان خصیبی بوده است. شوقی حداد، محقق کتاب الهدایة الکبری خَصیبی، به هنگام یادکرد شاگردان خصیبی، از ابو محمد حسن بن علی بن حسین بن شعبة حرّانی نام برده و آن را به الرسالة المصریة مستند کرده است.۷ شیخ محمود صالح نیز ابو محمد حسن بن شعبة حرّانی را از عالمان و فقیهان متقدم

1.. برای نمونه ر.ک: همان، ص۴۷، ۷۱، ۸۲، ۹۰، ۱۰۱ و موارد دیگر.

2.. همان، ص۱۳۱. برای این حدیث، ر.ک: الکافی، ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹، ح۱۶. متن حدیث در کتاب حقائق اندکی متفاوت از نسخۀ موجود الکافی نقل شده است.

3.. الهدایة الکبری، ۱۴۱۱ق، ص۲۷۲. نیز ر.ک: مذاهب الإسلامیین، ص۱۱۷۲.

4.. فهرس مصادر الفرق الاسلامیة، ج۱، ص۸۷.

5.. همان، ج۱، ص۸۸.

6.. برای نمونه ر.ک: حقائق أسرار الدین، ص۱۷، ۹۱، ۹۴، ۱۰۷، ۱۲۵.

7.. الهدایة الکبری، تحقیق: شوقی حداد، ص۴۴؛ نیز ر.ک: العلویون تاریخاً و مذهباً، ص۳۰۱.

صفحه از 70