3. ساختار دو كتاب

الف. بخش مقدّماتي

ابن عساكر در تاريخ دمشق، نخست رواياتي را بيان كرده كه گوياي جايگاه و شرافت اهالي و ساكنان شام است. او در اين مجموعه، احاديثي را آورده كه شام را در مرتبه سوم (پس از مكّه و مدينه) دانسته و آن را نسبت به ساير اقطار زمين، ممتاز معرّفي كرده است. اين مجموعه روايات، در دو بخش كلياتي در باره شام و فضيلت ويژه دمشق تنظيم شده است.
البته مجموعه روايات پيش‌گفته، تنها دو جلد از مجموعه هشتاد جلدي كتاب تاريخ مدينه دمشق است. بخش نخست (كلياتي در باره سرزمين شام) شامل 24 باب و 197 صفحه است.
ابن منظور نيز در مختصر تاريخ دمشق اين بخش را بدون آن كه از بخش دوم به گونه اي ممتاز سازد، تلخيص كرده و شمار ابواب آن تقريباً با كتابِ اصلي همان است (ظاهراً يک باب بيشتر آورده است) و در 61 صفحه تلخيص كرده است (حدوداً يك سوم).

ب. بخش اصلي

ابن عساكر در بخش اصلي كتاب، اسامي و روايات علما، اعيان و اعلام شام را با ترتيب الفبايي (با اين كه نام كتاب تاريخ دمشق است، امّا مؤلّف گستره پژوهش خود را به كلّ شام سرايت داده است) آورده است. و با پيروي از شيوه رجال‌نويسان، براي تبرّک جستن به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله، در حرف «الف» اسامي كساني را كه نام ايشان «احمد» بوده بر ديگران مقدّم داشته است.
و پس از مدخل «احمد»، ترتيب الفبايي صحيح را در اسامي افراد (در سه حرف نخست اسامي) و نام هاي پدر و اجدادشان رعايت كرده است. اين شيوه او ـ چنان چه خودش هم ياد آوري كرده ـ صرفاً براي آسان ياب بودنِ اسامي به انجام رسيده است.
بنا بر اين، در كتاب تاريخ دمشق، ابتدا اسامي احمد، سپس اسامي ابان و بعد ابراهيم و... آمده است. او بخش اصلي كتابش را به سه قسمت تقسيم كرده است: نام ها، كنيه ها و زنان.
از جمله ويژگي هاي تاريخ دمشق و به تبع آن مختصر تاريخ دمشق، آن است كه چون نخستين نام، نامِ مبارك پيامبر خداست، به طور مفصّل، سيره آن بزرگوار را با شيوه حديثي خود تبيين كرده است.
تاريخ مدينه دمشق، در هشتاد جلد به چاپ رسيده كه جلد يک و دو در باره شام و دمشق، و جلد سه و چهار در باره پيامبر، و مجلّدات 5 تا 74 اسامي و روايات بزرگان و مشاهير شام است. گفتني است كه مجلّدات 71 تا 74 مستدرک هايي است كه در انتقال متون از نسخه خطي به چاپي مورد غفلت ناشر قرار گرفته است. و مجلّدات 76 تا 80 نيز به فهارس كتاب اختصاص دارد. (در جلد 42 زندگي‌نامه روايي امام علي عليه السلام، جلد 41 زندگي‌نامه روايي امام زين العابدين عليه السلام و جلد 54 زندگي‌نامه روايي امام باقر عليه السلام را گرد آورده است).