خورد، روز قيامت خداوند او را شاد گرداند و در سراي ماندگاري جايش دهد». (غرر الحكم،
ح 9027) اين جا اگر بگوييم حزن اکتسابي نيست، پس مؤمنان در مقابل کاري که مجبور به انجام آن بوده‌اند، پاداش گرفته‌اند که خلاف عدالت خداوند است. از اين رو، در حزن، اختيار انسان هم نقش دارد. 1
حزن مثبت اکتسابي
اين حزن، حزن بر مطلوب از دست رفته اخروي است كه به اختيار فرد ظهور پيدا مي‌كند. انسان در مسير تمايلات نفس، مي‌تواند بدون غم و غصه‌اي از كنار مطلوبات از دست رفته بگذرد، ولي چون مؤمن خود را سالك الي الله مي‌داند و برخلاف تمايلات نفس عمل مي‌کند، براي فقدان مطلوبش سراسر غرق در حزن و اندوه مي‌شود. پس اين حزن، هم مثبت است، چون در مسير خداوند است، و هم اكتسابي است، چرا که به اختيار فرد وابستگي کامل دارد.
در روايات، جلوه‌هايي از اين حزن مثبت آمده است:
الف. حزن برگناه. امير مؤمنان عليه السلام در روايتي چنين امر مي‌کند: «سرورُ المُؤمنِ بِطاعةِ ربِّه، وَ حُزنُه علي ذَنبِه؛ (غرر الحکم، ح ۵۵۹۴). شادي مؤمن، به اطاعت پروردگارش و حزن او بر معصيتش است».
ب. حزن بر انجام ندادن نيکي‌ها. حضرت امير عليه السلام در روايت ديگر مي‌فرمايد: «أکثرُ سرورِکَعلي ما قدّمتَ مِنَ الخَير وَحُزنُکَ علي مافاتَ مِنه؛ (همان، ح ۲۳۴۵). بيشتر سرورت بر کارهاي خيري باشد که انجام داده‌اي و بيشتر حزنت بر امور خيري باشد که از دست تو رفته است».
يا حضرت در نامه‌اي به ابن عباس مي‌نويسد: «فَليکُن سُرُورُکَ بِما نِلتَ مِن آخِرَتِکَ وَ ليکُن أَسَفَکَ علي مَا فَاتَ مِنه؛ ( نهج البلاغه، نامه ۲۲) شادي تو از چيزي باشد که در آخرتت مفيد است و اندوه تو براي از دست دادن چيزي از آخرت باشد».
ج. حزن بر مصائب اهل بيت عليهم السلام. امام صادق عليه السلام مي‌فرمايد: «نَفسِالمَهمِومِ المُغتَمُ لِظُلمِنا، تَسبيحٌ، وَ هَمّه لِأمرنا، عِبادَة» ( الكافي، ج ۲، ص ۲۲۶، ح ۱۶). کسي که براي ما نگران باشد و به خاطر ستمي که بر ما برود غمگين، نفس کشيدنش تسبيح و غم خواري او براي ما عبادت است».
د. حزن بر مرگ و قيامت. (مطلوب انسان در مورد مرگ، آسايش و راحتي درسراي آخرت، از مرگ تا ورود به قبر و بعد از آن تا قيامت، و رهايي ازعذاب پروردگار است.) ديلمي که در کتاب «ارشاد القلوب» بابي را به فضيلت حزن اختصاص داده است، چنين مي‌گويد: «عجيب نيست که انسان محزون باشد. تعجّب در اين است که چگونه ساعتي قلبش خالي از حزن ماند! و سزاوار است
1.(مرحوم راغب اصفهاني در توجيه نهي «لاتحزنوا» در آيه ۱۵۳ سوره آل عمران مي‌گويد: «معنايش اين است که از به دست آوردن و عمل به چيزي که نتيجه آن حزن است، منع شده‌ايم؛ چرا که حزن، اکتسابي نيست». در حالي که از همين آيه و روايات ذکر شده در متن، فهميده مي‌شود که حزن، هم اکتسابي و هم غيراکتسابي است (ر.ک: مفردات القرآن، ج ۱، ص ۴۷۸).
