هرکسي قلبش محزون باشد؛ زيرا در سفر دور و درازي است که اوّل منزل آن مرگ و محلّ ورودش قبر و بازگشت به قيامت، و موقوفش حضور پرودگار است... چگونه دل آدمي محزون نباشد و حال آن که اجلش حتمي است و علّت آن هم مخفي است». ( ارشاد القلوب، ج 2، ص 67) اين بيان زيبا، مصداق سخن کوتاه و ژرف امام صادق عليه السلام است که مي‌فرمايد: «إن کانَ المَوتُ حقاً فَالفَرحُ لِماذا؟». ( التوحيد، ص ۳۷۶)روايت امير مؤمنان عليه السلام نيز گوياي همين مطلب است: «وَليکُن سُرُورُکَ بِمَا قَدَّمتَ وَأسَفُکَ عَلَي مَا خَلَّفتَ وَ هَمُّکَُ فيمَا بَعدَ المَوتِ؛ ( نهج البلاغه، نامه ۶۶) بايد شادي تو براي آن چه (از نيکي) پيش فرستادي، اندوهت براي آن چه (از گناه) پشت سر نهادي و غصّه‌ات براي بعد از مرگ باشد».

حزن مثبت غير اکتسابي

اين اندوه، اندوهي است که به مصلحت‌هايي چون جلوگيري از غفلت، ياد خداوند، آزمايش و امتحان انسان، از جانب خداوند بر فرد وارد مي‌شود و چون سالک، در ظهور آن نقشي ارادي نداشته، کاملاً غير اختياري است. اين جاست که فرد چاره‌اي براي فرار از آن نمي‌يابد و بايد صبر و رضايت به قضا و قدر الهي را پيش گيرد. روايات ذيل، بيانگر اين نوع از حزن هستند:
امام صادق عليه السلام: «لايمضَي علي المُؤمن أربَعونَ ليلة الّا عُرِضَ لَه أمرٌ يحزُنُه يذَکّرَه رَبَّه؛ (المؤمن، باب التمحيص بالحزن و الهم، ص ۴۴) چهل شب بر مؤمن نمي‌گذرد مگر اين که حزني بر او وارد شود تا پرودگارش را به ياد آورد».حضرت صادق عليه السلام: «إنَّ العَبدَ إذا کَثَّرَت ذُنُوبُه و لم يکُن عِندَه مِنَ العَمَل ما يکَفِّرَها، إبتَلاه الله بِالحُزنِ لِيکَفِّرَها؛ (همان جا). اگر گناه بنده زياد شود و نزد خداوند متعال عملي نباشد که کفّاره آن گناهان گردد، خداوند او را به حزن مبتلا مي‌کند».امام موسي کاظم عليه السلام: «المؤمنُ مِثلَ کَفتي المِيزانِ، کُلَّما زِيدَ في إيمانِه زِيدَ في بَلائِه؛ (همان، باب سرعة البلاءالي المؤمن، ص ۳۱) مؤمن مثل دو کفّه ترازو است که هر چه ايمانش زياد شود، بلا (که عامل حزن و اندوه است) بر فرد بيشتر مي‌گردد».^۱

قلمرو حزن منفي

حزن منفي، احساسي سخت و سنگين است که در نفس آدمي به دليل مطلوبي دنيوي به وجود مي‌آيد. انسان وقتي به اين نوع از حزن مبتلا مي‌گردد، از مسير عبوديت خارج مي‌شود و در امور دنيوي، چه در حوزه فردي و چه در حوزه اجتماعي، به دليل افسردگي ناشي از اين حزن،