آن استفاده نموده‌اند. برخي با پر رنگ جلوه‌دادن قضا و قدرها که حکم خداوند است و کم رنگ جلوه‌دادن اختيار انسان، هر گونه شورش را از نطفه خفه کرده‌اند. بهترين مصداق اين موارد، بني اميه و اين سخن معاويه است که «خلافت يزيد، قضاي الهي است» (ر.ک: سرنوشت از ديدگاه علم و فلسفه، ص 39؛ جبر و اختيار، ص 11ـ 15).

معناي قضا و قدر

شيخ مفيد، (بحار الأنوار، ج 5، ص 98) شيخ صدوق، (التوحيد، ص 383 ـ 388) و علامه مجلسي، (بحار الأنوار، ج 5، ص 107) و بزرگان ديگر، چهار تا ده معنا براي واژه‌هاي قضا و قدر ذکر کرده‌اند.
الف. قضا. ابن فارس در باره ريشه کلمه قضا مي‌گويد: «يدلُّ عَلَي أحَکامُ أمرٍ وَ إتقَانُه و إنفاذُه لِجَهتِه قال الله تعالي: فَقَضَاهُنَّ سَبَع السَّموَت فِي يومَين». (معجم المقاييس اللغة، ج 2، ص 406) يعني اين ريشه، به محکم بودن امري، استواري و تنفيذ آن دلالت دارد. در روايتي امام رضا عليه السلام به يونس بن عبد الرحمان بيان مي‌دارد که: «القَضَاءُ هُو الابرامُ وَ إقامُه العَينِ؛ قضا محکم وحتمي کردن واقامه خود شيء است» ( الکافي، ج 1، ص 158).
ب. قدر. ابن فارس در اين جا بيان مي‌کند: «يدُلُّ علَي مَبلَغِالشَّي وَ کُنهِهَو نَهَايتِه، فَالقَدَُر مَبلَغُ کُلِّ الشِّيء». (معجم المقاييس اللغة، ج 2، ص 388) يعني اين ريشه، به ارزش شيء، درون و پايانش اشاره دارد. در مفردات راغب آمده است: «القَدَُر وَ التقديرُ تَبيينَ کَمِيهِ الشَّيء؛ (مفردات الفاظ القرآن، ج 3، ص 138) قدر و تقدير، بيان نمودن مقدار کميت شيء است». امام رضا عليه السلام در ادامه روايت پيش گفته در معناي قدر فرموده‌اند: «هِي الهِندسَهُ وَ وَضعُ الحُدودِ مِنَ البَقَاءِ وَ الفَنَاءِ؛ ( الکافي، ج 1، ص 158) قدر، تعيين شکل شيء و دوام و نابودي آن است».
بنا بر اين، منظور از تقدير الهي اين است که خداي متعال براي هر پديده‌اي، کم و کيف، و زمان و مکان خاص قرار داده است که تحت تأثير علل و عوامل تدريجي تحقّق يابد. و منظور از قضاي الهي اين است که پس از فراهم شدن مقدّمات و اسباب و شرايط، آن را به مرحله نهايي و حتمي مي‌رساند. ( آموزش عقايد، ص 149) با توجّه به اين معاني، ترکيب واژه‌هاي«قضا و قدر»، به عکس آن، يعني «قدر و قضا» صحيح است. (در اين تحقيق، چون تنها در پي بررسي موضوع قضا و قدر نيستيم، از همان تعبير عاميانه و مشهور استفاده مي‌کنيم).

جبر، اختيار، قضا و قدر

تبيين رابطه سه موضوع جبر، اختيار، قضا و قدر، منجر به تشکيل سه فرقه با سه عقيده متفاوت شده است.