کار گرفته است.۱ اشتراک این نوع از مکتوبات، نقل مستقیم۲ از یکی از امامان علیهم السلام است.
شیخ طوسی نیز از واژه «نسخه» در کتاب الفهرست بهره برده است؛ اما هیچ یک از آنها به معنای نوعی خاص از نگارش‌های حدیثی نیست، بلکه در معنای لغوی آن به کار رفته است.۳ از این رو، می‌توان ادعا نمود که از میان دو اثر کتابشناسی قدما، کاربرد «نسخه» در معنایی ویژه، به نجاشی اختصاص دارد. به ناچار، این پژوهش مبنای خود را به جست و جو در فهرست النجاشی اختصاص داده و برای معرفی نسخه‌نگاران از این منبع بهره برده است. نکته جالب توجه، آن است که شیخ طوسی جز مواردی اندک، حتی نام راویانی را که نجاشی به ایشان «نسخه» نسبت داده، در کتاب الفهرست خود ذکر ننموده است. وی در همان موارد اندک نیز با عبارت «له کتاب» از اثر ایشان یاد کرده است.۴
فهرست نسخه‌نگاران
نجاشی گزارش «نسخه» از راویان مختلف را به ترتیب نام ایشان و در ضمن معرفی سایر پدیدآورندگان آورده است. به نظر می‌رسد ارائه فهرست این گروه، با توجه به روایت ایشان از یکی از امامان و به ترتیب ائمه علیهم السلام ، می‌تواند پراکندگی راویان «نسخه» در طول تاریخ حدیث و تعداد نسخه‌های گزارش شده از هر یک از ائمه علیهم السلام را ترسیم نماید. تحلیل جداگانه هر یک از تعابیر نجاشی و مقایسه آنها با یکدیگر، فوایدی را در بر دارد که لازم است بدان پرداخته شود؛ اما بررسی آنها از حوصله این نوشتار خارج است.۵
امیر المؤمنین علیه السلام
1. عبید الله بن الحر الجعفی،۶
2. عمر بن عبد الله بن یعلی الثقفی.۷
1.. برای نمونه ر.ک: فهرست النجاشی، ص۴۶، ش۹۵؛ ص۱۱۶، ش۲۹۸، ص۱۹۰، ش۵۰۶.
2.. در دو گزارش نجاشی احتمال نقل غیر مستقیم از امام علیه السلام داده می‌شود که تا حدودی قابل توجیه است (ر.ک: فهرست النجاشی، ص۲۸۶، ش۷۶۲ و ص ۱۰۷، ش۲۷۱).
3.. برای نمونه، ر.ک: (الفهرست، ص۱۸۲، ش۴۹۹ و ص۱۸۴، ش۵۰۳).
4.. به این موارد در پانویس‌های بعدی اشاره شده است.
5.. برای اطلاع از شیوه گزارش نجاشی، بخشی از عبارت وی _ که چگونگی انتساب «نسخه» به آن راوی را تبیین می‌کند _ در پانویس‌های بعدی آمده است. در مواردی که شیخ طوسی گزارشی از آن راوی داشته نیز تذکر داده شده است.
6.. «له نسخة یرویها عن أمیر المؤمنین علیه السلام » (فهرست النجاشی، ص۹، ش۶).
7.. «له نسخة یرویها عن أبیه عن جده عن أمیر المؤمنین علیه السلام » (همان، ص۲۸۶، ش۷۶۲).
