نگاهی به نقش و جایگاه مؤلّفههای «کتابْمحور» در ارزیابیهای حدیثی قدما در پرتو تحلیل منابع فهرستی
حمید باقری۱
چکیده
بنا بر نظر مشهور، عالمان امامی به دو گروه عمده متقدّمان و متأخّران قابل تقسیماند. تفاوتهای متعددی میان این دو در حوزههای مختلف علمی، از جمله مسائل و مبانی حدیثی وجود دارد. اطلاعات ما در باره مبانی حدیثپژوهی گروه نخست، اندک و در پارهای موارد محدود به گزارشهای کلی عالمانی از نسل متأخّران است که ضمن توجه به اختلافات بنیادی در مبانی حدیثی این دو گروه، در تبیین مبانی گروه اول کوشیدهاند؛ از جمله، آنها بر تکیه قدما بر «نظام قراین» به عنوان نقطه کانونی در ارزیابیهای حدیثی تأکید فراوان شده است. مطالعه تحلیلی و نقد تاریخی گزارشهای باقی مانده از متقدّمان امامی نشان از نقش محوری مباحث «نقد منبع مکتوب» در میان قراین متعدد قدما دارد. این بررسیها مبیّن این مسألهاند که اوصاف و ویژگیهای آثار اولیه حدیثی _ که با عناوینی چون «کتاب»، «اصل»، «جزء» و «نسخه» معرفی شدهاند _ فارغ از ویژگیهای مؤلفانشان جایگاهی خاص در نظام حدیثپژوهی متقدّمان امامی داشتهاند. گزارشهای موجود حکایت از آن دارند که این عالمان، گاه به دلایل و شواهد مختلف، نوشتهای حدیثی را معتبر و قابل اعتماد تلقّی میکردند و حکم به درستی احادیث موجود در آنها میدادند. این نوشتار میکوشد تا ضمن اشاره به توجه قدما به نشانههای اعتبار منبع، تأکید آنها بر مؤلفههای «کتابْمحور»، همچون شهرت کتاب، مقبولیّت آن نزد محدّثان و توجه ویژه به اصول حدیثی معتمَد را با ذکر شواهد متعدد تبیین نماید.
کلید واژهها: منابع حدیثی، نقد حدیث، اعتبار منبع، محدّثان متقدّم امامی، تحلیل فهرستی
1.. استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران