گر چه اصل وجود عقل در آدمی از باور‏های بدیهی و یا نزدیک به بداهت است، اما شناخت ذات و حقیقت این موهبت الهی و ارائه تعریف جامع و مانع از آن و کارکرد آن در شناخت معارف نظری و احکام عملی همواره از مسائل مورد اختلاف و شایسته تحقیق و بررسی بوده است. به همین دلیل، بسیاری از عالمان مسلمان به ماهیت و چیستی عقل پرداخته‏اند.

شیخ طوسی در عدة الاصول^۱ و فارابی در رسالة فی العقل^۲ خود به آن می‏پردازند. ابن سینا در کتاب رسائل خود، در بخش رسالة الحدود، هشت تعریف از عقل ارائه می‏دهد.^۳ غزالی در احیاء علوم الدین حقیقت عقل و اقسام آن را بیان می‏کند.^۴

قرن یازدهم و دوازدهم اوج شکوفایی فرهنگ شیعی است. در این قرون، بزرگ‏ترین فیلسوفان شیعه^۵ و بزرگ‏ترین محدثان پا به عرصه هستی گذاشته و از جمله مباحث متعدد به بحث و بررسی عقل نیز پرداختند.‏ ما از میان اندیشمندان این دوره به بررسی و تحلیل و ارزیابی دیدگاه علامه مجلسی در مرآة العقول و ملاصالح مازندرانی در شرح الکافی در باره عقل به عنوان موضوع اصلی این نوشتار پرداخته‏ایم. امید است در پرتو تحلیل نظریات این دو عالم بزرگوار بتوانیم به معنای واژه عقل و تأثیر آن بر معرفت در دو اثر مذکور دست یابیم.

بیان اهمیت مسأله‏

در اهمّیت و ارزش عقل و تعقّل در اسلام همین بس که در قرآن کریم بیش از ۴۹ بار از مشتقّات این واژه استفاده شده است. از آنجا که میان فقها و متکلمان و سایر اندیشمندان اسلامی در بیان حقیقت عقل و ماهیت و حدود حجیت آن همواره بحث و گفت و گو وجود داشته و تعدد برداشت‌‌‏ها از این مفهوم، باعث گردیده تا خلط معانی صورت پذیرد؛ بنا بر این، برای درک صحیح و تبیین مفهوم، ماهیت، مشتقّات و اعتبار این واژه در منابع نقلی شیعه، لازم است تا این واژه در مجموعه‌‏های حدیثی _ که شامل روایات منقول از پیامبر اکرم _ صلوات الله علیه _ و ائمه هدی علیهم السلام است _ مورد بازشناسی قرار