گیرد. کتاب شریف الکافی یکی از بزرگترین مجموعههای حدیثی است که شامل علوم اسلامی اعم از اصول و فروع بوده و با بهترین نظام تبویب و با دقت فراوان سامان یافته و اولین بخش از اصول آن به احادیث مربوط به عقل و جهل اختصاص یافته است.
به دلیل اهمّیت و ارزشی که این اثر در میان عالمان شیعی کسب نموده و در باره آن، بیش از پنجاه تعلیقه و شرح۱ به رشته تحریر درآمده است، از این رو، ضروری مینماید تا از میان این شروح و تعلیقات آنچه از همه مشهورتر و بیشتر مورد رجوع عالمان و محقّقان بوده است، انتخاب شود و با توجه به آن موضوع مورد بحث و ارزیابی قرار گیرد.
در این مقاله برای بررسی مفهوم عقل و محدوده کارآیی آن از دو شرح ملاصالح مازندرانی (م1081یا1086ق) و علامه محمد باقر مجلسی (م1110ق) بر الکافی استفاده شده است.
علامه مجلسی ظاهراً دارای تمایلات اخباری بوده و نسبت به فلاسفه و متصوفه دیدگاه نقادانه داشته است. نقطه نظرات علامه مجلسی در این خصوص در مقدمه‌اش بر شرح الکافی کاملاً تبیین شده است.۲
ملاصالح، بر خلاف علامه، دارای تمایلات فلسفی بوده است. علامه شعرانی در این باره مینویسد:
(ملاصالح) با وجود تبحرش در حدیث و نقلیات، عارف به علوم متداول عصرش مانند علوم ریاضی و طب، کلام و حکمت الهی بوده است. از تحقیقاتش فهمیده میشود وی خبیر و آگاه به این علوم بوده و در اکثر موارد معتقد به اصول صدرالمتألهین و فیض و معترف به تشکیک وجود و ذو مراتب بودن آن بوده است...۳
این تفاوت دیدگاه، در تعریف معنای عقل و حدود کارآیی آن کاملاً تأثیرگذار بوده است.
معنای عقل
1. معنای لغوی
راغب در تعریف عقل به هر دو جنبه نظری و عملی آن توجه کرده و چنین میآورد:
1.. الذریعة، ج۱۴، ص۲۶ و ج۲۶، ص۱۸۰.
2.. مرآة العقول، ج۱، ص۲.
3.. شرح الکافی، ج۱، ص۹، مقدمه.
