4. جایگاه عقل در نظام جزا
در شماری از روایات تصریح شده که در پاداشدهی به اعمال، میزان عقل افراد در میزان پادش آنها نقش دارد و چنانچه یک عمل خاص را دو نفر انجام دهند، فردی که عقل بیشتری دارد، از ثواب بیشتری بهرهمند است و پاداش بیشتری به او داده میشود.۱ این امر در روایات مختلف مرتبط با عقل گوشزد شده است. بر اساس برخی از روایات، خداوند خطاب به عقل فرموده است:
«به سبب [وجود] تو مؤاخذه و عطا میکنم... و ثواب و عِقاب، به دست توست».۲ در روایت دیگری، ضمن بیان عقل، به عنوان ملاک تشخیص خوبی افراد، تأکید دارد که پاداشدهی اعمال نیز بر اساس عقل است.۳ در روایت دیگری معصوم _ علیه السلام _ تأکید دارند که در روز قیامت، دقت و موشکافی در اعمال، به تناسب میزان عقل افراد، خواهد بود.۴ در روایت دیگری نیز تصریح شده که پاداش، به اندازه عقل است.۵
5. جایگاه نیت در نظام جزا
در متون روایی، نیت فرد، هویت بخش عمل دانسته شده و ارزش خود را از آن به دست میآورد. از این رو، در مقام پاداشدهی نیز این نیت است که وزن عمل را تعیین میکند؛ چنان که تصریح شده:
«لا عَمَلَ إلّا بِنِیَّةٍ»؛۶ یعنی عمل وابسته به نیت است و بدون آن هیچ
1.. این امر شاید از آن رو باشد که بالا بودن میزان عقل به معنای معرفت و شناخت بیشتر است و در چنین حالتی فرد جوانب عمل خیر را میسنجد و جایگاه عمل را خوب میشناسد و آن را از آفات حفظ میکند. از این رو، عمل از جهت کیفیت و تاثیرگذاری به مراتب بهتر از عمل فردی است که از میزان عقل و معرفت کمتری برخوردار است؛ زیرا فرد کم عقل، گاه عملی را به قصد خیر انجام میدهد، اما به خاطر نسنجیدن جوانب و عواقب امور، کارش زیان آور است و از آفات مصون نیست.
2.. بِكَ اؤاخِذُ و بِكَ اعطی، و بِكَ اوَحَّدُ و بِكَ اعبَدُ، و بِكَ ادعی و بِكَ ارتَجی و بِكَ ابتَغی، و بِكَ اخافُ و بِكَ احذَرُ، و بِكَ الثَّوابُ و بِكَ العِقابُ (الخصال، ص۴۲۷، ح۴؛ معانی الأخبار، ص۳۱۳، ح۱).
3. رسول الله _ صلی الله علیه و آله _ : إذا بلغكم عن رجل حسن حال، فانظروا فی حسن عقله، فإنما یجازى بعقله (الكافی، ج۱، ص۱۲، ح۹).
4. امام باقر _ علیه السلام _ : إنَّما یُداقُّ اللهُ العِبادَ فِی الحِسابِ یَومَ القِیامَةِ عَلی قَدرِ ما آتاهُم مِنَ العُقولِ فِی الدُّنیا (همان، ج۱، ص۱۱، ح۷).
5. سُلَیمانُ الدَّیلَمِیُّ: قُلتُ لِأَبی عَبدِاللهِ _ علیهالسلام _ : فُلانٌ مِن عِبادَتِهِ و دینِهِ و فَضلِهِ [كذا و كذا] فَقالَ: كَیفَ عَقلُهُ؟ قُلتُ: لا أدری، فَقالَ: إنَ الثَّوابَ عَلی قَدرِ العَقل (همان، ج۱، ص۱۲، ح۸).
6.رسول اکرم _ صلی الله علیه و آله _ : لا قَولَ إلّا بِعَمَلٍ، و لا قَولَ و لا عَمَلَ إلّا بِنِیَّةٍ، و لا قَولَ و لا عَمَلَ و لا نِیَّةَ إلّا بِإصابَةِ السُّنَّةِ (همان، ج۱، ص۷۰، ح۹).