نمونه‌ها
عدل
امام على عليه السلام در خطبه «أشباح» مي‌فرمايد:
كَذَبَ العادِلُونَ بِكَ إذْ شَبَّهُوكَ بِأصنامِهم ونَحَلُوكَ حِليةَ المَخلوقينَ بِأوهامِهم.۱
شريک‌گيرندگان براى تو، دروغ گفتند كه تو را به بت‌هايشان همانند كردند و جامه آفريدگان را به گمانِ بى پايه خود، بر تو پوشاندند.
ترکيب «عَدَلَ به»، يعني «همتا قرار داد». آن حضرت در اين جمله، «عادلون» را به دليل نسبت دادن کذب به آنان، همراه «باء» و به معناى «مشركان»، به کار برده است. گفتني است اين ترکيب، در قرآن نيز به کار رفته و به نخستين آيه سوره انعام، بسيار شبيه است. ۲ همين مادّه، اگر با «عن» متعدّى شود، معنايى ديگر مى يابد؛ مانند «عَدَلَ عن الطريق» كه به معناى منحرف شدن و كناره گرفتن است. ۳
ناگفته نمانَد که گاه در کنار فعل مجرّد، حرفي ديده نمي‌شود؛ امّا معلوم است که معناي حالت ترکيبي آن را مي‌دهد. در اين صورت، حدس زدن حرف مناسب و در تقدير گرفتن آن، لازمه فهم معنا است و اگر با دقّت و مهارت به انجام نرسد، ما را در تبيين متن، دچار مشکل مي‌کند؛ به‌ويژه در جايي که بيش از يک حرف مي‌توان در نظر گرفت؛ مانند آيه شصت سوره نمل که در آن، هر دو حرف «باء» و «عن» را مي‌توان مقدّر دانست. ۴
1.نهج البلاغه با ترجمه شهيدي، خطبه ۹۱ .
2.الْحَمْدُ للهِ الَّذِي خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يعْدِلُونَ؛ ترجمه آقاي فولادوند: ستايش خدايى را كه آسمان‌ها و زمين را آفريد، و تاريكي‌ها و روشنايى را پديد آورد. با اين همه كسانى كه كُفر ورزيده اند، [غير او را] با پروردگار خود برابر مي‌كنند؛ ترجمه آقاي مکارم: ستايش براي خداوندي است كه آسمان‌ها و زمين را آفريد، و ظلمت‌ها و نور را پديد آورد؛ اما كافران براي پروردگار خود، شريک و شبيه قرار مي‌دهند (با اين كه دلايل توحيد و يگانگي او، در آفرينش جهان آشكار است).
3.ر.ک: الصّحاح، ج ۳، ص ۱۲۴۴؛ العين، ج ۶، ص ۲۷۶؛ الإرشاد، الشيخ المفيد، ج ۲، ص ۷۴؛ مناقب آل أبي طالب، ج ۲، ص ۱۳۴؛ الصراط المستقيم، العاملي، ج ۱، ص ۱۵۷.
4.متن آيه چنين است: أمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ لَكُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَّا كانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلهٌ مَّعَ اللهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ يعْدِلُونَ.
ترجم? آقاي فولادوند: [آيا آنچه شريک مي‌پندارند، بهتر است] يا آن كس كه آسمان‌ها و زمين را خَلق كرد و براى شما آبى از آسمان فرود آورد. پس به وسيل? آن، باغ‌هاى بهجت‌انگيز رويانيديم. كار شما نبود كه درختانش را برويانيد. آيا معبودى با خدا هست؟ [نَه،] بلكه آنان قومى منحرف‌اند.
ترجم? آقاي مکارم: [آيا بُت‌هايي كه معبود شما هستند، بهترند] يا كسي كه آسمان‌ها و زمين را آفريده؟! و براي شما از آسمان، آبي فرستاد كه با آن، باغ‌هايي زيبا و سرورانگيز رويانديم. شما هرگز قدرت نداشتيد درختان آن را برويانيد! آيا معبود ديگري با خدا هست؟! [نَه،] بلكه آنها گروهي هستند كه [از روي ناداني، مخلوقات را] هم‌تراز [ـِ پروردگارشان] قرار مي‌دهند.
