نمونه‌ها

قهرمانه

اين سخن امام على عليه السلام مشهور است که در نامه‌اي به فرزند برومندش فرمود:
لا تُمَلِّكِ المَرأةَ ما جاوَزَ نفسَها، فإنَّ المرأةَ ريحانةٌ وليست بِقهرمانةٍ.^۱
اموري را که برون از توان زن است، به او مسپار؛ زيرا زن چون گلي ظريف است، نه «قهرمانه».
در فارسي، واژه «قهرمان» را به معناي پهلوان و فرد نيرومند، به کار مي‌بريم. اين فهم، چنان براي فارسي‌زبانان روشن است که به هنگام رو به رو شدن با آن، ترديدي در معناي آن نمي‌کنند تا نيازمند مراجعه به کتاب لغت شوند. از اين رو، معناي اين حديث را چنين مي‌فهمند كه: «زن، گلى خوش‌بو است، نه قهرمان و پهلوان». برخي به استناد اين فهم، حديث را انكار کرده‌اند؛ زيرا آنچه با واقع بيروني، مخالف است؛ چراکه زنان قهرماني داريم که از برخي مردان، نيرومندترند.
حال آن‌كه «قهرمانه» در زبان عربى، بدين معنا نيست؛ بلکه مؤنث «قهرمان» است به معناى «پيشكار در امور مالي و وكيل در کارهاي اقتصادي و متصدّى اصلي كارهاى فرد ديگر». ^۲ پس مقصود امير مؤمنان نيز در اين جا، نهى از به خدمت گرفتن زن در امور شخصي و مالي و اداري شوهر و بيگاري کشيدن از او است.
از آنجا که لغت‌شناسان، اصل اين واژه را فارسي و معرّب «کهرمان» ^۳ مي‌دانند، شايد ادّعا شود که اين واژه پس از دوران امام على عليه السلام، در قرون سوم و چهارم، به عربي راه يافته و اين تأخّر کاربرد، دليل بر جعلى بودن اين بخش از نامه نهج البلاغه باشد؛ ^۴ حال آن‌كه اين واژه در آثار کهن‌تر از نهج البلاغه نيز موجود است. براي نمونه، روايتي در کتاب من لا يحضره الفقيه اثبات ميکند که امام سجاد عليه السلام «قهرمان» داشته و به او فرموده است که نيازهاي حج را براي امام بخرد و در [خريدن] آنها چانه نزند. ^۵ مي‌دانيم که امام سجّاد عليه السلام، در قرن نخست هجري و بسيار نزديک به صدر اسلام مي‌زيسته است و شيخ صدوق اگر چه در قرن چهارم ميزيسته است، امّا منابع حديثي او بسيار متقدمتر و بيشتر آنها مکتوب بودهاند. اين بدان معنا است که شيخ صدوق آنها را نقل معنا نکرده و به همان صورت اصلي گزارش کرده است. نمونه‌‌هاي ديگري نيز در کافي و صحيح بخاري موجود است. ^۶

درس دوازدهم : فارسي‌زدگي، خلط لغت و اصطلاح

اهداف درس:

آگاهي از تأثير فارسي زدگي بر فهم حديث؛
آگاهي از خلط معناي لغوي و اصطلاحي.

20. فارسي‌زدگي

اين آسيب، ويژه فارسي‌زبانان است و با بحث «دخالت پيش‌دانسته‌ها در فهم حديث»، پيوند دارد. اين آسيب در همان مرحله نخست فهم، رخ مي‌دهد؛ يعني در فهم متن. حديث‌پژوهان فارسي‌زبان، از آن رو دچار اين اشكال مي‌شوند كه زبان فارسى، پس از مسلمان شدن ايرانيان، از زبان عربى تغذيه کرده و بسيارى از واژه هاى زبان عربى را به استخدام گرفته است. در روزگار کنوني، شايد بتوان نيمي از کلمات پرکاربرد زبان فارسي را واژه‌هاي وام‌گرفته از زبان عربي دانست و از اين رو، انشاي يک متن چند سطري با واژگان فارسي و بدون استفاده از کلمات عربي، افزون بر مهارت و آشنايي بسيار با ادبيات فارسي، نياز به صرف وقت و تمرکز نيز دارد ^۱ و اگر هم نوشته شود، تصنّع آن هويدا است. همچنين، در پي آشنايي ايرانيان و ديگر ملل فارس زبان، با معارف عميق و ژرف اخلاقي و توحيدىِ برگرفته از قرآن و حديث، واژه هاي قرآني يا حديثي بي‌شماري به زبان فارسى راه يافتند و حتي بسياري از آنها پُركاربردتر و روشن تر از معادل هاى فارسى خود گشتند. واژه هايى مانند: شُكر، محبّت، حيا، عقل، علم ـ در برابر: سپاس، مهر يا دوستي، شرم، خِرد و دانش ـ ، از اين قبيل اند.
مهم‌تر اينکه برخي از اين واژه‌ها به اقتضاي طبيعت پويا و دگرگون‌ شونده زبان، معاني ديگري نيز به خود گرفتند و چه بسا معناي عربي خود را در زبان فارسي از دست داده‌اند. چنين تحوّل گريزناپذيري، پيامدهاي فرهنگي و زبان‌شناختي بسياري دارد و گذشته از جنبه‌هاي پسنديده‌اش، گاهي زمينه‌ساز لغزش پژوهشگران مي‌شود و به‌ويژه به درک درست معناي حديث، آسيب مي‌زند.
فرآيند اين آسيب در کار با حديث، به اين گونه است که شباهت شكلى و شنيدارى برخى از واژه هاى عربى با واژه هاى فارسى، موجب مي‌شود که خواننده يا شنونده بپندارد كه مفهوم واژه عربىِ به کار رفته را مي‌داند و ديگر نيازي به مراجعه به کتاب‌هاي لغت نمي‌بيند، و در مرحله دوم، همان مفهوم فارسي واژه را در حديث مي‌نشاند و آن را معنا مي‌کند.