نفاق

نمونه ديگر، مفهوم نفاق است. ماده «نَفَقَ» در لغت عرب، براي چند معنا به كار رفته و از آن جمله است: تمام و فنا شدن، و فرو رفتن و بر آمدن. از معناي نخست، استعمال‌هاي «نَفَقتِ الدابّةُ» به معناي تمام شدن عمر چهارپا، و «نَفَقَ نَفَقَةُ القومِ» به معناي تمام شدن زاد و توشه است.در معناي دوم، واژه هاي «نَفَقَ» به معناي تونل و راه زيرزميني، و «نافِقاء» در برابر «قاصِعاء»، به معناي يكي از دو سوراخ لانه موش صحرايي، به كار رفته اند. ^۱ برخي نيز احتمال داده اند كه اين معاني، به يکديگر باز مي گردند و يک ريشه دارند. ^۲
به گفته ابن اثير و ابن منظور، عرب، مادّه و هيئت هاي گوناگون «نَفَقَ» را در معناي مورد استفاده قرآن و حديث، به كار نمي برده است و تنها پس از كاربرد آن در قرآن بود که اين معناي واژه، در زبان عرب توسعه يافت. ^۳ قرآن با استخدام اين لفظ براي كسي كه كفر خود را پوشيده مي دارد و اظهارِ ايمان مي نمايد، ^۴ به يكي از وجوه پنهان روح اشاره كرده، که از بيماري هاي نهان انسان است. به گفته بسياري از لغويان و صاحبان آثار در زمينه غريب الحديث، اين استخدام، با معناي لغوي «نفاق» نيز تناسب دارد و بر اساس اين تشبيه ساخته شده است كه: منافق نيز از «نَفَق (راه زيرزميني)» مي‌رود و يا مانند موش صحرايي، هر گاه که تعقيب شود از يک سر لانه، به درون مي‌خزد و از سر ديگر«نافِقاء» مي گريزد. ^۵
پيامبر خدا و مسلمانان صدر اسلام، با فهم همين معنا، اين واژه و مفهوم قرآني را بر كسي تطبيق مي كردند كه به‌ظاهر، ادّعاي مسلماني مي‌کرد، و در باطن، با كافران سَر و سرّي داشت؛ در درون، شكّاک و مردّد و گاهْ كافر مطلق بود و در برون، مسلمان مي نمود.
رفته رفته، اين استعمال در ميان مسلمانان رواج يافت و از سوي ديگر، امامان نيز آن را براي ديگر مصداق‌هاي نفاق ـ مانند انسان خيانتكار، رياكار و كسي كه حضور و غيبتش يكي نيست ـ ، به استخدام گرفتند. بدين ترتيب، بر توسعه معنايي واژه، بيش از پيش افزوده شد و «نفاق»، اين قابليّت را يافت که به دو دسته نفاق اكبر و نفاق اصغر تقسيم شود. اين دو دسته را مي توانيم «نفاق سياسي و نفاق اجتماعي» و يا «نفاق اعتقادي در برابر نفاق عملي» نيز بناميم.
توجّه به اين ژرفا و گستره معنايي، تأثيري به‌سزا در سير فهم احاديث نفاق دارد و به پژوهشگر کمک مي‌کند تا دستورهاي گوناگون ديني را در باره برخورد با منافقان، در جاي خود ببيند و در موضع بايسته خويش بنهد. بي‌توجهي به اين ژرفا موجب مي شود که شخصِ دو رو را که عيبي اخلاقي دارد، با منافقان صدر اسلام ـ كه از درونْ كافر بودند ـ يکسان بپنداريم د و بر همه، يک حكم برانيم.
اگر بخواهيم معاني نهان برخي از سخنان تند پيشوايان و چرايي ردّ و انكار شديد آنان را نسبت به منافقان در يابيم، ناگزير بايد فضاي صدور روايات را بكاويم و گفته آنان را ناظر به منافقاني نامسلمان و خيانتکار ببينيم؛ نه آن که با ساده‌انگاري همه احاديث نکوهش نفاق را همسان بينگاريم و آن را متوجّه نفاق اخلاقي نيز بدانيم. ما نمي‌توانيم نفاق برخي از خيانتکاران سياسي را همپايه نفاق کسي بشماريم که اندک تفاوتي ميان برون و درون او هست و يا خُلفِ وعده‌اي کوچک، از او سر زده است. نبايد تمام نکوهش‌ها و تحذيرها را به گونه يک‌نواخت، شامل هر دو گروه بدانيم و به اين دليل استناد کنيم که رواياتْ هر دو را منافق ناميده‌اند. ما نمي‌توانيم اکنون هر کسي را که سه جمعه در نماز حضور نيابد، به‌آساني منافق بناميم و او را تهديد به آتش زدن خانه‌اش کنيم و وي را مشمول همان احکام و احاديثي بدانيم که ناظر به منافقان خطرناک سياسي و اجتماعي است. ^۶